اوراسیا از فتوحات اسکندر تا سقوط پارت | ایبنا


 در آغاز قرن سوم میلادی، ایران صحنه انقلاب سیاسی مهمی بود که در پی آن سلسله‌ای جدید از میان ویرانه‌های سلسله پیشین سر برآورد. اوضاع و احوال آن روزگار نیز به نظر برای این دگرگونی مساعد بود. خاندان سلطنتی‌ای که برای نزدیک به پنج قرن بر ایران حکمرانی کرده بود، به واسطه اختلافات و جنگ داخلی رو به زوال گذاشته بود. روم بزرگ‌ترین قدرت در منطقه مدیترانه به اوج قدرت و شکوفایی خود رسیده بود و حالا ظاهراً در سراشیبی افول قرار داشت. در دوردست، پهنه بی‌کران اوراسیا فروپاشی سلسله هون بر اثر دشمنی‌های داخلی و درگیری‌ها با مردمان کوچ‌نشین استپ سرعت گرفته بود.



در این آشفته‌بازار اردشیر اول اعتبار و قدرت ایران را بار دیگر احیا کرد و مهم‌ترین سیاستش بردن جنگ به سمت غرب بود تا از این راه گستره کشور را دوباره به مرزهای باستانی نخستین امپراتوری ایران برساند که کوروش کبیر بنیان نهاده بود. تقریباً یک قرن و نیم زمان لازم بود تا این حرکت عظیم ملت‌ها در بیرون آسیای داخلی، امپراتوری‌های ایران و روم را تقریباً سرنگون کنند. نیمی از منطقه مدیترانه به دست مردمی افتاد که رومی‌ها آنها را بربر می‌نامیدند و تلاش‌ها برای سرپا نگه‌داشتن یا بازیابی پایتخت باستانی روم و امپراتوری غربی‌اش راه به جایی نبرد. اما امپراتوری ایران جان به در برد و دولتش توانست در مقابل تهدید دنیای کوچ‌نشین بیرونی خود را به عنوان مدافع نظم و یکجانشینی معرفی کند.

کتاب «آخرین امپراتوری ایران» [The last empire of Iran] نوشته‌ی مایکل جکسون بنر [Michael R.J. Bonner]، اثری پژوهشی و مستند در حوزه تاریخ ایران باستان است که تاریخ ساسانیان را به شکلی جامع روایت می‌کند و به بررسی دوره ساسانیان، به‌عنوان آخرین امپراتوری پیش از اسلام، می‌پردازد. این کتاب مروری بر تاریخ چهارصدساله امپراتوری ساسانی است. ایرانِ ساسانی مقتدرترین قدرت بین روم و کوچ‌نشینان استپ آسیایی در اواخر عهد باستان بود. کتاب «آخرین امپراتوری ایران» مهم‌ترین جنبه‌های تاریخ سیاسی و نظامی سلسله ساسانی را در قالبی روایی و برگرفته از منابع دست‌اول و نیز منابع شاخص امروزی واکاوی می‌کند. این کتاب افزون بر متون تاریخی، از حجم زیادی شواهد باستان‌شناختی و خاتم‌شناختی که به تازگی کشف شده‌اند نیز بهره می‌گیرد.

این کتاب پس از پیش‌گفتار به منابع تاریخ ساسانی، اوراسیا از فتوحات اسکندر تا سقوط پارت، بنیان‌گذاری خاندان ساسان، از شاپور اول تا شاپور دوم، دنیای کوچ‌نشین‌ها، تحقیر و ارتداد، احیای ایران، پیروزی و محنت، آخرین جنگ باستان، فروپاشی خاندان ساسان، مشاهداتی در باب سقوط امپراتوری ایران می پردازد و پایان‌بخش کتاب نیز کتاب‌شناسی آمده است.

مایکل آر جکسون بنر ابتدا به بررسی زمینه‌های ظهور سلسله ساسانی و بنیان‌گذاری این امپراتوری کی‌پردازد و سپس فرمانروایی پادشاهان ساسانی را یک‌به‌یک بررسی می‌کند و با تشریح شیوه حکومت آنها و تعاملشان با همسایگان و اشاره به نقاط ضعف و قوتشان، خواننده را با خود همراه می‌کند. سرانجام کتاب نیز به مرگ یزدگرد سوم و افول این سلسله قدرتمند ختم می‌شود.

یکی از نکات مهم در مورد کتاب، گستردگی منابع دست‌اول و معاصر مورد استناد و واکاوی دقیق و موشکافانه آنها توسط نویسنده است. نویسنده تلاش کرده است روایتی ساده و روان و بدون تأکید اضافی بر بحث‌های کارشناسانه و مسائل تاریخ شناسی از تاریخ ایران در اواخر عهد باستان ارائه کند که علاوه بر متخصصین، برای خواننده عام هم جذاب و قابل فهم باشد. در این کتاب به طور هوشمندانه‌ای به تمامی سرزمین‌های تحت سیطره قدرت ساسانی و نیز تمامی قدرت‌ها و حکومت‌هایی که با آنها تعامل دیپلماتیک و نظامی داشته‌اند، پرداخته شده است.

نویسنده با تکیه بر منابع تاریخی، کتیبه‌ها، متون پهلوی و گزارش‌های یونانی و رومی، تلاش می‌کند تصویری جامع از این دوره‌ی مهم ارائه دهد. او تنها به ساختار سیاسی و نظامی ساسانیان توجه ندارد، بلکه به جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی این امپراتوری نیز می‌پردازد. این کتاب برای خوانندگانی که به تاریخ ایران و تأثیر آن بر جهان باستان علاقه‌مندند، منبعی ارزشمند محسوب می‌شود. دوره‌ی ساسانیان، که از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی ادامه داشت، در این کتاب به‌عنوان نقطه‌ی اوج تمدن ایرانی پیش از ورود اسلام معرفی می‌شود.

جکسون بنر با دقت به چگونگی شکل‌گیری این امپراتوری پس از سقوط اشکانیان می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه اردشیر اول، بنیان‌گذار سلسله، با تکیه بر آیین زرتشتی و اتحاد میان اشراف و روحانیون، پایه‌های حکومتی قدرتمند را بنا نهاد. نویسنده همچنین به نقش دین زرتشت در تقویت انسجام اجتماعی و سیاسی اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که این دین، علاوه بر تأثیرات مذهبی، به‌عنوان ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به قدرت پادشاهان ساسانی عمل می‌کرد.

یکی از بخش‌های جذاب کتاب، بررسی روابط خارجی ساسانیان با امپراتوری روم و بعدها بیزانس است. جکسون بنر با جزئیات به رقابت‌ها، جنگ‌ها و معاهدات میان این دو قدرت بزرگ می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه این روابط، نه‌تنها بر سیاست خارجی ساسانیان، بلکه بر اقتصاد و فرهنگ آن‌ها نیز تأثیر گذاشت. برای مثال، او به تجارت ابریشم و نقش ایران در جاده‌ی ابریشم اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که این تجارت، منبع درآمد مهمی برای امپراتوری بود. همچنین، نویسنده به تأثیرات فرهنگی این تعاملات، مانند گسترش هنر و معماری ساسانی، می‌پردازد. بخش دیگری از کتاب به ساختار اجتماعی ساسانیان اختصاص دارد.

نویسنده با وثاقت و دقت در منابع تاریخی، به طبقات مختلف جامعه، از جمله اشراف، روحانیون، کشاورزان و بردگان، توجه می‌کند. او توضیح می‌دهد که چگونه نظام طبقاتی ساسانیان، که بر پایه‌ی دین و قدرت سیاسی شکل گرفته بود، بر زندگی روزمره‌ی مردم تأثیر می‌گذاشت. نویسنده همچنین به نقش زنان در این جامعه اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که برخلاف تصور رایج، برخی زنان در دربار و حتی در امور سیاسی نقش‌هایی مهم داشتند. یکی از جنبه های مهم کتاب، تحلیل زیرکانه و موشکافانه نویسنده از دلایل سقوط ساسانیان است. وی به عواملی مانند جنگ‌های طولانی با بیزانس، ضعف داخلی، اختلافات طبقاتی و ظهور اسلام می‌پردازد. او توضیح می‌دهد که چگونه این عوامل، به‌تدریج بنیان‌های امپراتوری را سست کردند و زمینه را برای پیروزی اعراب فراهم آوردند.

مایکل جکسون بونر، مشاور سیاسی و تاریخ‌دان ایرانی کانادایی است. کلاسیک نویس سابق و شاگرد جیمز هاوارد-جانستون و رابرت هویلند، او برای مدرک کارشناسی ارشد و دکترا در تاریخ ایران اواخر دوران باستان در دانشگاه آکسفورد مطالعه کرد.

کتاب «آخرین امپراتوری ایران» نوشته‌ی مایکل جکسون بنر با ترجمه اکبر بتوئی در ۵۳۵ صفحه و قیمت ۷۰۰ هزار تومان از سوی انتشارات مهراندیش منتشر شده است.