آیین نکوداشت حسین مهرپور یکی از نوابغ حقوق و علوم انسانی سه شنبه ۳۰خرداد ۱۴۰۲ در تالار فردوسی خانه‌اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. در‌این بزرگداشت موضوعات مختلفی پیش کشیده شد. در ادامه مهم ترین سخنان سخنرانان‌این آیین را می‌خوانید:
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، اولین سخنران سیدناصر سلطانی عضو هیات علمی‌دانشگاه شهید بهشتی بود. او اطلاعاتی درباره ارجنامه حسین مهرپور که مشتمل بر ۱۲۰۰ صفحه است، ارائه کرد و گفت‌این تازه نیمی‌از مقالات ارسال شده بوده است.
سلطانی نویسنده کتاب «در میانه حقوق بشر، حقوق اساسی و روزآمدی فقه و قانون» بیان کرد: در دانشکده حقوق سنت و سابقه‌ای علمی‌هست که از بدو تأسیس آن وجود داشته و‌این پیشینه از سنت فقهی – به دلیل مشابهت برخی موضوعات و منابع و استادان – به دانشکده حقوق منتقل شده است.
وی اضافه کرد: چنین سابقه علمی‌به مباحث دانشکده حقوق روش و رویکردی منتقل کرده که وفاداری به‌این طرز و روش دستاوردهای پایدار و ماندگاری برای نظام حقوقی‌ایران داشته است. نتایج و آورده‌هایی که از‌این روش به دست آمده، استواری و قوامی‌به بحث‌های دانشکده حقوق داده و حتی آن نتایج و پیامدها را به معیار و میزانی در سنجش قوانین دیگر بدل کرده است.
سلطانی گفت: در نظام حقوقی ایران آن دسته از حقوقدانانی که به دریافتی از چنین روشی دست یافته‌اند توانسته‌اند آثار مهم و پایداری در حقوق ایران بر جای گذارند.
وی اضافه کرد: از نخستین کوشش‌های قانونگذاری در‌ایران نسبت به‌این اسلوب و شیوه مواجهه با مسائل دشوار حقوقی نشانه‌هایی از آگاهی پدیدار شده بود؛ اما هیچ‌گاه‌این طریق و مسلک به عنوان یک رویکرد و نظام فکری استقلال و انسجام نیافت و به نظریه و مکتبی بدل نشد بلکه بیشتر به عنوان یک راه و رسم در ناخودآگاه حقوقدانان سینه به سینه منتقل شد.
سلطانی ادامه داد: چنین طرز فکر و آگاهی تاریخی از سال‌های پیش از مشروطیت در کارهای حقوقدانانی مانند مستشارالدوله پدیدار شده بود و در نوشته‌های اهل نظر دیگری از مشروطه خواهان مفاهیمی‌مانند «مذاق مملکت» با نظر به مفهوم «مذاق شرع» وارد مفاهیم حقوقی شد و نشان داد که در‌این روش چگونه به انتقال از حقوق شرع به حقوق جدید‌اندیشیده می‌شود. با پیروزی مشروطیت این فکر در میان حقوقدانان نمایندگان مهمی مانند سیدمحمد فاطمی‌قمی و سیدنصرالله تقوی یافت. این روش خرد و دور‌اندیشی در خود نهفته داشت که مبتنی بر موجهات بسیاری مانند درکی تاریخی از حقوق و دریافتی اجتماعی از آن بود که در تدوین قوانین به نسبت قانون‌ها با تاریخ و اخلاق اجتماعی نظر داشت.
وی گفت: استاد حسین مهرپور با روشی که در سال‌های زندگی علمی و عملی خود در پیش گرفتند یکی از رهروان چنین راهی هستند و کوشیده‌اند تا مصالح مهمی را در نظام حقوقی در کنار هم ببینند و میان آنها جمع کنند. چنین منش و روشی در ادامه همان سنتی است که نظام حقوقی‌ایران از بدو تأسیس آن را شناخته و در نشیب و فراز پی گرفته است. ضروری است که جامعه حقوقی‌ا یران چنین سنتی را بشناسد و استادانی را که بر گرد‌این سنت تنیده و بر آن افزوده‌اند قدر بشناسد و روش و اندیشه ایشان را بررسی کنند تا ارکان و اجزاء چنان سنت و سابقه‌ای در نظام حقوقی‌ایران به عنوان راهی که استقرار نظام حقوقی از آن می‌گذرد بیشتر شناسانده شود.
سپس گودرز افتخار جهرمی به بیان خاطره‌ای پرداخت و خاطرنشان کرد: در زمانی آقای مهرپور عضو شورای نگهبان و معاون رییس قوه قضاییه مرحوم آیت الله یزدی بودند، آیت الله یزدی از شورای نگهبان تفسیر یک اصل قانون اساسی را خواسته بودند و نظر خودشان را هم اعلام کرده بودند، دکتر مهرپور این نامه را قرائت کردند و گفتند نظر آیت الله یزدی این است که‌این اصل باید به‌این صورت تفسیر شود. از آقای مهرپور سوال شد که نظر شما چیست؟ ایشان گفتند که من با نظر آقای یزدی مخالف هستم و تفسیر من از‌این اصل قانون اساسی غیر از نظر مرحوم یزدی است. همه توقع داشتند به عنوان معاون آیت الله یزدی، از نظر ایشان دفاع کنند، اما آقای مهرپور حق را گفتند و در نهایت شورای نگهبان نیز نظری که دکتر مهرپور بیان کرده بودند را به صورت تفسیر بیان کردند.
ملت باید با حقوق خودشان آشنا باشند
سیدمصطفی محقق داماد دیگر سخنران‌این نکوداشت بود. وی بیان کرد: مشروطیت در پیرامون «قانون» دور می‌زد؛ قانون. خواست مردم عدالتخانه یعنی مجلس بود. به نظر من یکی از موثرترین کارهای قبل از مشروطه، رساله میرزا یوسف تبریزی مستشارالدوله بود تحت عنوان «یک کلمه» که رساله‌ای بود که پس از تألیف در جلسات سری مشروطه خواهان مورد بحث و گفت وگو قرار گرفت.
وی ادامه داد: در‌این رساله گفته شد که کمبود کشور ما قانون است.این 36 سال قبل از مشروطیت بوده است و الان هم بیش از یک قرن دارد می‌گذرد. کتاب قانون زیاد داریم اما به‌این نتیجه رسیدیم که درد بی‌درمان قانون نبوده است. قبل از قانون ملت باید با حقوق خودشان آشنا می‌شدند.
محقق داماد ادامه داد: در‌ایران برخلاف تمام کشورهای اطراف، در رشته حقوق دانشکده حقوق تأسیس شد در حالی که در سایر کشورها نام آن را کلیت قانون نهادند و به نظر من‌این امر یک پیام دارد و آن‌اینکه کسانی که در‌این دانشکده‌های حقوق درس می‌دهند و درس می‌خوانند، رسالتشان تحقق بخشیدن «حقوق مردم» است.
وی اشاره کرد: وظیفه یک حقوقدان تنها تدریس و تألیف کتاب نیست بلکه یک حقوقدان متعهد و وظیفه شناس باید ملت را به حقوق خود آشنا کند و یکی از کسانی که به رسالت خود در‌این زمینه عمل کرد و از ابتدا تاکنون مدافع حقوق ملت و آموزش دهنده به مردم بود، دکتر حسین مهرپور بوده است.
محقق داماد به دوران آشنایی خود با استاد مهرپور اشاره کرد و گفت: در سال 1337 بود که طلبه جوانی از یکی از روستاهای اطراف یزد به قم آمد. در همان روزهای اول با هم دوست شدیم، بسیار با هم مباحثه می‌کردیم و درس می‌رفتیم. هوش و استعداد او مانند بمب در حوزه علمیه ترکید و مهرپور مجسمه هوش و ذکاوت شد.
وی در پایان گفت: اگرچه حمد و مدح در حروف یکی هستند، اما هزاران نکته باریک نشانه تفاوت بین‌این دو است؛ آنچه از آقای مهرپور می‌گویم همه حمد است، نه مدح.
چهره‌ی کلیدی در توسعه مطالعات حقوق بشر
نسرین مصفا استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دیگر سخنران این مراسم بزرگداشت بود. وی بیان کرد: نکوداشت و تجلیل از دکتر مهرپور فقط منوط به امروز نیست و نباید باشد، کارنامه پربار خدمت استادبه جامعه‌ایران در عرصه و کسوتهای متفاوت ، سراپا تحسین وتجلیل است.
مصفا ادامه داد: برای معلمی‌چون من که دهه‌های چندی علاقمندی و اعتقاد خود را به حقوق بشر در بضاعت خود از طریق آموزش و پژوهش در زمینه آن دنبال نموده، صحبت کردن در باره استادی که عمری در زمینه آموزش وپژوهش در زمینه حقوق بشر نه تنها در دورانی که آوازه آن بگوش می‌رسد بلکه در زمانی که غریب بود، تلاش و همت گمارده وظیفه و موجب افتخار است.
وی بیان کرد: بدون تکلف و تعارف، دکتر مهرپور، نه فقط چهره‌ای برجسته بلکه پیشانی مطالعات حقوق بشر از نگاه‌اندیشمندان ایرانی و حقوق بشر از منظر اسلام در چهار دهه گذشته در حیات علمی‌آن در جامعه ما بوده‌اند. مجموعه‌ای از تقریرات و تالیفات که به قلم استاد مزین است در کنار نفوذ کلام در گوشه گوشه رشته حقوق در‌ایران و پژوهش‌های مرتبط با حقوق بشر و تربیت چندین نسل در‌این حوزه با شهرت‌ایشان عجین شده است.
مصفا اشاره کرد: این موارد، استاد مهرپور را به یکی از چهره‌های کلیدی معاصر در توسعه مطالعات حقوق بشر در‌ایران تبدیل کرده است. گاهی توجه به کارنامه علمی‌یک استاد هدایتگر ما به بخش محدودی از یک رشته یا موضوع است، ولیکن مداقه در دانش که با روش و منش استادی دکتر مهرپور بخوبی حاکی از آن است که‌این ویژگی‌ها، مبین تحولات کلان دهه‌های اخیر در رشته حقوق و مطالعات حقوق بشر در‌ایران می‌باشد.
وی گفت: به عقیده من گفتمان حقوق بشری دکتر مهرپور که همراه با پندار، گفتار، رفتار و کردار‌ایشان است به طرزقابل توجهی در مخاطبان اعم از دانشجویان و دانش پژوهان موثر و به تقویت فرهنگ آن انجامیده است.
مصفا ادامه داد: تازه گفته‌ای نیست که امروزه روز با ابزارهای علمی‌و حتی هوش مصنوعی موضوع روز در عرصه علمى و جهانی دسترسی به اطلاعات، دانش و حتی پاسخ به ابهامات در زمینه حقوق بشر کار سختی نیست، در سال‌هایی که حقوق بشر رواجی نداشت و بسیار بیگانه‌تر از امروز بود، دکتر مهرپور با علم از حقوق بشر، به‌ویژه با عنایت به نیاز جامعه با دیدگاه فقهی از آن سخن گفتند و با اخلاق،ایمان تعهد و مسئولیت پذیری خویش، الگویی از تعالی حقوق بشر را به ما نشان داد.
وی اضافه کرد: تقریرات گسترده استاد در زمینه حقوق بشر بلاتردید نقشی مهم در جلب توجه تولید و توسعه ادبیات حقوق بشر و تقویت فرهنگ آن در جامعه داشته است. زمانی که استاد در زمینه حقوق بشر دست به قلم بردند، تالیفات بسیار محدودی در زمینه حقوق بشر در جامعه وجود داشت. به عنوان نمونه کتاب نظام بین المللی حقوق بشر از اولین کتب در زمینه مهم و پر اهمیت شناخت نظام بین المللی حقوق بشر است.
ابراهیم بیگ زاده استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی دیگر سخنران‌این نکوداشت، بیان کرد: زمان آشنایی بنده با استاد مهرپور به سال 1369 برمی‌گردد. دکتر مهرپور از منظر علمی‌و اجرایی از جامعیت برخوردار است، سوابق علمی‌حوزوی و دانشگاهی، سوابق قضایی و مسئولیت‌های اجرایی و شرکت در مجامع بین المللی و خلق آثار علمی‌و فرهنگی از او انسانی جامع و ارزنده‌ای ساخته است. اما آنچه بیش از بُعد علمی‌و سوابق کاری‌ایشان جلب توجه می‌کند، شخصیت انسانی دکتر مهرپور است.
وی ادامه داد: شخصیت یکی از اجزای مهم تشکیل‌دهنده هویت است و داشتن شخصیت خوب و انسانی علاوه بر آثار مثبت فردی، اساس یک جامعه سالم، توانمند و خلاق است. داشتن شخصیت خوب واجد ویژگی‌های متعددی است که مهم‌ترین آنها که در شخصیت آقای مهرپور تبلور یافته، شامل صداقت در رفتار، احترام گذاشتن به حقوق دیگران فارغ از هرگونه تقسیم‌بندی خودی و غیر خودی، داشتن انصاف، ادب، بخشنده بودن، بی نیازی و فروتنی و سخنان بیهوده نگفتن و از همه مهمتر مهربانی است.
بیگ‌زاده گفت: در تمام بیش از سه دهه که با استاد مهرپور به عنوان همکار آشنا هستم، حتی یک بار از زبان همکاران یا دانشجویان نشنیده ام مطلبی که‌اندک خرده‌ای بر‌ایشان بگیرند جز آنکه از‌ایشان به نیکی یاد کردند. استاد مهرپور از تبار انسان‌هایی است که با جان خود و نه با ظاهر خویش، به تن آدمی‌شرافت می‌بخشد و اینگونه انسان‌ها جاوید نام خواهند ماند.
سخنران بعدی مراسم، محمدجواد ظریف بود. وی بیان کرد: افتخار آشنایی من با دکتر مهرپور به سی و چند سال گذشته برمی‌گردد و به مباحث حقوق بشر مربوط می‌شود و از محضر‌ایشان به جز مباحث حقوقی، همواره درس انسانیت و دانشجو بودن را آموختم و همیشه در جلسات بین‌الملل او را کتابچه به دست می‌دیدم.
وی ادامه داد: خدمت دکتر مهرپور در حوزه مباحث حقوق بشر به جامعه ما بسیار زیاد است به همین خاطر می‌خواهم از‌این حوزه و حقوق شهروندی طرح مساله کنم که دکتر مهرپور در‌این زمینه بسیار کوشیدند و هزینه دادند. در دوران گذشته که دوران پساجنگ سرد شناخته می‌شود و امروزه به دوران پسا قطبی وارد شدیم، دکتر مهر پور توانمندی‌های مختلفی در حوزه‌های گوناگون داشتند.
ظریف بیان کرد: هنجارسازی یکی از مهم‌ترین حوزه‌های ابراز قدرت و پیگیری توانمندی‌های در حوزه بین‌المللی بوده است و در حوزه هنجارسازی هیچ موضوعی به‌اندازه حقوق بشر جلب توجه و‌ایجاد قدرت نکرده است. در سطح جهانی چه آنها که در صحنه واقعی تلاش کرده چه آنها که به صورت تبلیغی در حوزه حقوق بشر تلاش کرده‌اند و از وجه بین‌الملل برخوردار بودند، می‌دانند که در جهان امروز، تنها قدرت مالی نیست که کشور یا کنشگری را قدرتمند می‌کند.
فعالیت در زمینه حقوق بشر مشروعیت خلق می‌کند
وی ادامه داد: در کنار قدرت معنایی و در کنار قدرت مادی و در برخی مواقع فراتر از یک قدرت مادی برای یک کنشگر در صحنه بین المللی، هیچ موضوعی به‌اندازه حقوق بشر‌این توان را ندارد که برای یک کنشگر جایگاه بیافریند مشروعیت خلق کند و یا مشروعیتش را نابود کند یا مقبولیتش را از بین برد.
ظریف گفت: حقوق بشر در شرایط پس از جنگ سرد و یا جهان پساقطبی که همه برای قدرت بیشتر توان بیشتر و تاثیر بیشتر تلاش می‌کنند، نقشی بی‌مانند دارد و دکتر مهرپور تلاش کرد این نقش را با جامعه ما بیاموزد، نه فقط به دانشجویانش بلکه به تمام جامعه.
وی افزود: خداوند در آیه‌ای که درباره پیمان و پیمان‌شکنی است، می‌فرماید: وَ إِنْ یُریدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنین. اگر ترسیدی پیمان‌شکنی کنند، آنان که بارها پیمان‌شکنی کردند، اگر تو پیغمبر بداخلاق بودی و اگر حقوق مردم را رعایت نکردی و با مردم مشورت نمی‌کردی، مردم از دور تو پراکنده می‌شدند، اگر ترسیدی به تو خیانت کنند، خدا برایت کافی است. او کسی است که تو را به وسیله نسل خود و‌ایمان به خدا و مردم هدایت کرد. رعایت حقوق‌این مردم بالاترین ارزش راهبردی برای کشوری مانند جمهوری اسلامی‌است.
ظریف با تاکید بر اهمیت جایگاه مردمی در هر امری گفت: اگر‌این مردم نباشند، ما هیچ هستیم و جایگاهی نداریم و دکتر مهرپور علی‌رغم همه فشارها و در دوران ریاست جمهوری آقای خاتمی‌یک تنه در کنار او‌ایستاد و یک تنه از همه حقوق مردم دفاع کرد دکتر مهرپور از تمامیت‌این نکته دفاع کرد. چون دفاع از حقوق ملت و مردم یعنی دفاع از‌ایران، دفاع از اسلام، دفاع از حاکمیت، دفاع از استقلال و بدون مردم ما هیچ هستیم. هیچ کس‌اندازه مهرپور که پای در فقه و حقوق داشت،این واقعیت را نفهمید و ما همواره مدیون او هستیم. خدا همیشه سایه او را بر سر ما مستدام بدارد.
سیدجواد ورعی استاد خارج فقه حوزه علمیه قم دیگر سخنران‌این مراسم بزرگداشت بود. وی بیان کرد: یکی از موانع موفقیت و کارآمدی جمهوری اسلامی این نگاه است که معتقد هست برای یک شخصیت حقوقی می‌توان اختیارات فراقانونی قائل شد تا بتواند ساختار نظام سیاسی و قانونی را نادیده بگیرد و از مجرا و مسیر دیگری کشور را اداره کند.
وی اضافه کرد: از عصر مشروطه که سخن از «قانون» مطرح شد، یک دیدگاه بر‌این باور بود که ما با داشتن «شریعت»، نیازی به قانون و مجلس قانونگذاری نداریم. قانونگذاری در جوامعی موجه است که شریعت ندارند، ولی ما که شریعت کاملی داریم، احتیاج به قانون نداریم.
ورعی گفت: در این نگاه اصولاً شأن حکومت اجرای احکام شریعت است، در حکومت اسلامی‌آنچه که مبنای نظام اجتماعی است، فتواست نه قانون البته می‌توان به فتوا، لباس قانون پوشاند لذا شأن مجلس شورا تدوین آیین نامه‌ها و مقرراتی برای اجرای بهتر احکام شریعت است و بس.
وی ادامه داد: همین نگاه بود که مجلس خبرگان در تدوین قانون اساسی سال 58، حضور حقوقدانان را در شورای نگهبان قانون اساسی لازم نمی‌دانست و با آن مخالفت می‌کرد؛ با این استدلال که حضور آنان در شورای نگهبان به معنای نقص فقه اسلام است که برای رفع آن باید به حقوق مراجعه کرد. همین نگاه است که برای رأی مردم، نقش و سهمی را به رسمیت نمی‌شناسد.
وی بیان کرد: الزامات تشکیل حکومت در دنیای امروز به درستی درک نشده است. امروزه مبنای نظم اجتماعی «قانون» است، نه «فتوا» که به تعداد مجتهدان می‌تواند متعدد باشد. البته قانون در جامعه‌ای که اکثریت مردم آن مسلمان هستند، نمی‌تواند مخالف موازین و احکام مسلم اسلامی‌باشد.
محسن اسماعیلی عضو هیات علمی‌دانشگاه تهران دیگر سخنران این نکوداشت بود. وی بیان کرد: فرهنگ ما در کنار نقاط درخشان، مواردی هم برای آسیب‌شناسی دارد. بیماری قدیم ما ایرانیان تملق و چاپلوسی بوده و بیماری جدید ما نادیده گرفتن بزرگانی مثل دکتر مهرپور و سایر عزیزان است. چطور توقع داریم فرزندان ما قدر بزرگان را بدانند در حالی که خودمان قدر ناشناسی کرده‌ایم؟ از برگزار کنندگان‌این مراسم قدردانی می‌کنم چون درمان بیماری‌های امروز برگزاری چنین مراسم‌هایی است.
وی ادامه داد: بنده دکتر مهرپور را از سال ۶۸ و به طور مستقیم می‌شناسم و تا امروز با همه فراز و نشیب‌های جامعه، در شخصیت متین معقول و فروتن‌ایشان هیچ فراز و نشیبی ندیدم اما به معنای عروج و بالا رفتن، همواره شخصیتش در حال تکامل است. از دیگر خصوصیات بارز‌ایشان فروتنی و بی ادعایی است؛ خدماتی که دکتر ظریف برشمردند، کاملا درست بود و دکتر مهرپور بدون هیچ منتی این خدمات را به‌این مُلک و ملت ارائه کردند و همین رسم معلمی است و همین دلیل درخشیدن این چهره دانش، ادب و فقه است.
اسماعیلی گفت: در همه جا از حقوق انسانی دفاع کرده است. حتی در برابر مخالفان و کسانیکه ایشان از نظر شخصی با آنها گرایشی نداشت و مخالف اعتقادات آنها بود، همواره بر دفاع حقوق بشری تأکید ویژه‌ای داشت.
وی با اشاره به دیگر ویژگی‌های دکتر مهرپور بیان کرد: در تقدم فضل‌های دیگر دکتر، پیشگامی ایشان در اطلاع‌رسانی و شفافیت است. در دوره‌هایی که صحبت کردن از چنین عناوینی مرسوم نبود، دکتر مهرپور گزارش کار خود را به صورت مکتوب در اختیار همگان قرار می‌داد. در شورای نگهبان سه جلد کتاب ماندگار برای اولین بار در خصوص مشروح مذاکرات نوشت و در معرض دید عموم گذاشتند.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
