در شهر جایی برای نهنگ‌ها نیست | شرق


«اینکه همه‌چیز به روال همیشگی پیش می‌رود خود همان فاجعه است».
عروسک و کوتوله، والتر بنیامین.
«زندگی یک نهنگ قبل از خودکشی» تک‌گویی بلندی است از یک فاجعه‌‌ی خاموش و به‌ظاهر بی‌اهمیت؛ ذکرِ مکرر مرثیه‌ای به‌نام روزمرگی و تداوم و بی‌انتهاییِ وضعیت موجود.

زندگی یک نهنگ قبل از خودکشی فاضل ترکمن

حدیث نفسی که در تلاش است تا به دیگری نیز سرایت پیدا کند. دیگری را نیز اندکی برنجاند، بتراسند یا برای لحظاتی او را نیز به شهادت فراخواند. اما به‌ نرمی و سبکی و نوعی فراغت و شاید حتا گیجی و سردرگمی؛ همان فرم مألوف که یک‌جور آشتی مصلحت‌آمیز میان ایرانیِ معاصر با وضعیت اضطراری موجود است. داستانی که می‌شود در یک‌ نفس بلند آن را خواند و پس از تمام‌کردنش نیز نفسی بلند از سرِ آه بیرون داد.

شخصیت راوی انسانی مدرن است. نمونه‌ی یک شهرنشین طبقه‌ی متوسطِ کتاب‌خوانده که پیش از آن‌که روشنفکر به‌معنای عمل‌گرای آن باشد، با یکی از مهم‌ترین ابزارهای روشنفکری، یعنی نوشتن، قرین است. جوانی تنها و تا حدی وامانده و به‌شدت سرگردان که به عارضه‌ی وسواس ذهنی مبتلا است و تلاش‌های تقریبا بی‌ثمری نیز برای درمان کرده است. او نویسنده‌ی چند کتاب است و از نوشتن طرفی برنبسته است. درآمد چندانی عایدش نشده و ما را به همان تصویر همگانی «نویسندگی که شغل حساب نمی‌شود» بسیار مطمئن می‌کند. او اما با همین گزاره‌ی اهمیت نوشتن و مقابل امور جاری زندگی ایستادن نیز دست به گریبان است.

تعارض شخصیت با جامعه و با دیگر انسان‌ها و خُندوخُل‌های پی‌در‌پی او در این‌که چه باید می‌کرده که نکرده و چه نباید می‌کرده که کرده تقریبا تمامی ندارند. او به خودکشی زیاد فکر کرده است، شکل‌های مختلفش را از نظر گذرانده و کمی هم در برخی از آن‌ها دقیق شده است. اما این شخصیت یادآور همان شخصیت داستان «فاسق» آنتوان چخوف است. مردی آمده که اسلحه بخرد به نیت انتقام‌جویی از فاسق همسرش، به‌ظاهر هم بسیار مصمم است، اما ما در وجنات او چندان که باید این ایقان را نمی‌بینیم. بیشتر حرفش را می‌زند، انگار بیشتر بخواهد به این شکل از خودش و مردانگی یا شرفش اعاده‌ی حیثیت کند تا چیزی دیگر. او می‌کوشد در مقابل چیزی ایستادگی کند که تا حد زیادی می‌داند که پیش‌تر از دست رفته است.

راوی داستان فاضل ترکمن نیز از این دست افراد است. او خسته است و ملال سرتاسر وجودش را در برگرفته است. این ملال با بی‌پولی مفرط و عزلت و سرخوردگی عاطفی و افسردگی نیز عجین شده است. هر کدام از ما، ساکنان رو به انحطاطِ طبقه‌ی متوسط، این وضعیت را به‌شکلی زندگی کرده‌ایم و ازاین‌رو، با او همذات‌پنداری می‌کنیم. راوی سعی نمی‌کند روایتش را دچار پیچیدگی کند. او در تلاشِ واضحی است که در سادگی هرچه بیشتر اصل وضعیتش را شرح بدهد و بگوید که چه مرگش شده است! این‌گونه است که نویسنده نثر روزمره و زبان شکسته را برای راوی خودش برگزیده است، که به‌نظر انتخابی بجا می‌آید. ملموس‌بودن وضعیت راوی و دوری از اداهای فرمی و زبانی و قلمبه‌گویی و تلاش‌های بیهوده دیگر برای ساختن توهم عمیق‌بودن از نشانه‌هایی است به روانی و سبکیِ داستان چه در فرایند خواندن و چه در فرایند فهم و ارتباط.

البته چند مورد نقل‌ قول مستقیم از لویی فردینان سلین و ویرجینیا وولف و دیگران مقداری در این نثر گفتاری شکسته خوش ننشسته و بهتر می‌بود که نویسنده این نقل قول‌ها را نیز با طنز خود و با همان ملالی که دودمان تمام ارکان زندگی‌اش را در خود پیچیده است، به بازی بگیرد. باید گفت تلخی وضعیت با دست‌انداختن هرگونه جدیت زبانی و موقعیتی بیشتر به چشم می‌آمد. این انتخاب نویسنده باعث‌ می‌شد که من خیال کنم او نگران است که بحران روحی و اجتماعی راوی‌اش چندان که باید جدی تلقی نشود. پس با این ترفند به‌نوعی درصدد مستدل‌کردن مرض کاراکتر یا اعتبار تراشیدن برای او و مشکلش برآمده بود. در حالی‌که به‌نظر می‌رسد در شرایط اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی ایرانِ حال حاضر، که راوی نیز اشارات طنزآمیزِ بجایی به آنها می‌کند، اصلا و اساسنا«نوشتن» و «نویسنده‌بودن» و اصرار بر «نویسنده‌ماندن»، خود بزرگ‌ترینِ بیماری‌هاست و نیازی به هیچ شاهد دیگری ندارد. شاهد از این معتبرتر که نویسنده «هر چی کتابش بیشتر می‌شه، بی‌پول‌تر می‌شه...؟».

دوم این‌که، پرداختن به قشری که نویسنده شناخت دقیق‌تر و باریک‌تری از ایشان دارد نیز از عواملی است که روایت را از زیاده‌گویی‌های تخیلی و بیهوده درباره‌ی آدم اصلی دور کرده نگه داشته است. بر این اساس است که من روی شخصی‌بودن روایت کمی تأکید می‌گذارم. سوم مسئله‌ی ضرباهنگ روایت است. اگر گفتن از خویش را یک شکل آشنا و آموخته در ادبیات مدرن بپذیریم، پس باید قبول کنیم که زیاده‌گویی و کند‌یِ ریتم روایت و حاشیه‌رفتن‌های مکرر نیز خطری است که مدام در کمینِ این فرم بوده و هست. راوی در این داستان از خطرِ در‌افتادن به این گرفتاری‌ها به سلامت گذشته است و می‌توانم با خیالی مطمئن بگویم که، اصلا این بخش از باقیِ عوامل در خوش‌خوان و ملموس‌بودن داستان مهم‌تر و مؤثرتر عمل کرده است.

«زندگی یک نهنگ پیش از خودکشی» یک داستان فکاهیِ هجوآمیز نیست، بلکه بیشتر روایت طنزآلودِ غمگنانه‌ای است. از خلال خواندن داستان لبخندی اگر شکل می‌گیرد، همراه است با یک دریغ و کمی آه و حتا مبالغی زهرخند. جایی خوانده بودم که ساموئل بکت گفته آخرین واکنش ما به مصیبت خنده است. و مگر نه این است که ما در یک وضعیت اغراق‌شده و کاریکاتوری گیر افتاده‌ایم؟ چه نهنگ باشیم و چه ماهی گلیِ حوضچه‌ای کوچک.
پاریس، بیست‌وپنجم دسامبر ۲۰۲۱

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

اصلاح‌طلبی در سایه‌ی دولت منتظم مطلقه را یگانه راهبرد پیوستن ایران به قافله‌ی تجدد جهانی می‌دانست... سفیر انگلیس در ایران، یک سال و اندی بعد از حکومت ناصرالدین شاه: شاه دانا‌تر و کاردان‌تر از سابق به نظر رسید... دست بسیاری از اهالی دربار را از اموال عمومی کوتاه و کارنامه‌ی اعمالشان را ذیل حساب و کتاب مملکتی بازتعریف کرد؛ از جمله مهدعلیا مادر شاه... شاه به خوبی بر فساد اداری و ناکارآمدی دیوان قدیمی خویش واقف بود و شاید در این مقطع زمانی به فکر پیگیری اصلاحات امیر افتاده بود ...
در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...