نزاع دین و دنیا | آرمان ملی


انقلاب مشروطه به‌عنوان نخستین خیزش عُرفی (سکولار) ایرانیان علیه ارکان منحط قُدمایی شناخته می­‌شود؛ ونسا مارتین [Vanessa Martin] در «ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم» [Iran between Islamic nationalism and secularism : the constitutional revolution of 1906] این دیدگاه ساده‌انگارانه را که عمدتا به‌واسطه­ آثار نویسندگانی چون ادوارد براون و احمد کسروی رواج یافته، به چالش کشیده است.



او در کتاب خود -خلاف‌آمد عادت سایر مورخان مشروطه، از تمرکز صرف بر اوضاع تهران (پایتخت قاجارها) و شاهزاده‌نشین تبریز، دست کشیده و به دریافتی به‌مراتب سنتی­‌تر- ­که در سایر ولایات و شهرهای ایران نسبت به مفاهیم نوپدیدی چون حکومت مشروطه، ملی­‌گرایی و سکولاریسم یا عرفی‌گرایی وجود داشته، توجه کرده است. همچنین علاه بر درک معمول از علل بروز انقلاب مشروطه -که آن‌را جنبشی برآمده از روشنفکران شهری و نخبگان جامعه می‌­دانند، به ارزیابی نقش تجار شهری- که از قبَل تاثیرات تجارت بین‌المللی به‌نوعی آگاهی سیاسی و رونق شکننده­ اقتصادی، دست یافته بودند و اقشار فرودست شهری که متأثر از آموزه‌ها و باورهای دینی و تلقی روحانیت از تجددطلبی بودند، پرداخته و می­‌کوشد در دو بخش مفصل، نسبت موجود بین این آموزه­‌های نوین و آن باورهای دیرپای دینی را واکاود.

نویسنده درطول فصل نخست، الگویی مشابه را در برآمدن زمینه‌های انقلاب مشروطه پیش کشیده و سپس آن‌را در نمونه‌های بررسی‌شده در کتاب (شهرهای تبریز، شیراز، اصفهان، بوشهر) طرح‌افکنی می‌کند. این الگو را می‌توان به‌طور خلاصه چنین بازشناسی نمود: برخورد موج مدرنیسم و آشفته‌شدن اجتماع رخوت‌زده ایرانی که نیاز به اصلاحات کم‌دامنه و تا حدی فرمایشی را ایجاد می­‌کند؛ توجه به آموزش‌وپرورش در معنای نوین آن و نیاز به پرورانیدن نسلی که قادر به تعامل با شرایط نوین باشد؛ قرارگرفتن ایران در سر راه­های تجاری جدید و تاثیرات نوسانات اقتصاد جهانی بر رونق اقتصادی ولایات، سربرآوردن نسل جدیدی از کارآفرینان و تاجران میانمایه ولی به‌شدت وطن‌پرست و آگاه‌سازی طبقات متوسط شهری نسبت به کاستی‌ها و عقب‌ماندگی دیوانسالاری قجری؛ افزایش حضور بیگانگان در عرصه‌های مختلف تجاری، سیاسی، دینی، فرهنگی که سبب خوف علما و مقاومت طبقات سنتی دربرابر اصلاح و تجدد‌خواهی می­‌شد و درنهایت، هم‌افزایی نیروهای اجتماعی و صف‌کشی تجدد‌خواهان در برابر پاسداران سنت قدمایی، منجر به وقوع انقلاب مشروطه گردید.

مشروطه‌خواهان پیروز میدان منازعه بین دین و دنیا بودند؛ اما نویسنده نشان می­‌دهد که چگونه از همان ابتدای مطرح‌شدن مفاهیم مدرن، این انگاره‌­ها به‌گونه‌­ای کژتاب در اذهان ایرانیان ثبت شده و برآیند و نتایجی یکسره دیگر، دور از انتظار و ناهمگون به بار آورده‌­اند.

به‌جز در پایتخت و مناظرات بین طیف نزدیک به تقی­‌زاده و پیروان شیخ فضل­‌الله؛ تبریز صحنه­ بیشترین منازعات سنت و سکولاریسم بود. نزدیکی‌ تبریز به مرزهای روسیه، به ورود و نفوذ عناصر افراطی منجر می­‌شد که بر آتش جدایی بین دین و دنیا برمی­‌دمیدند. با وجود این، در سایر شهرها نظیر اصفهان با سیطره­ بی‌چون علمای سنت‌گرا، شیراز به‌دلیل کشاکش قدرت بین اُمرای ولایت با ایل­‌سالاران و بوشهر که تضاد بین منافع تجار محافظه‌کار و بی‌ثباتی سیاسی مانع از هرگونه اقدام تندروانه می­‌گردید؛ این‌گونه مباحث کمتر مجال بروز می­‌یافتند. با وجود این، مفاهیم مدرن تاثیر خود را حتی بر نحوه­ تعامل طرفداران مذهب با مخالفان گذاشته بود و در توسعه­ تفکر سیاسی/مذهبی در سال‌های بعدی نقش چشمگیری ایفا کرد. تاثیر این مفاهیم را به‌ویژه، می­‌توان در ایده­ ناسیونالیسم بازجست.

بدین‌سان و در نگرشی­ کلی، عُلما و نمایندگان دین‌باور، با نهادها و امکاناتی که اندیشه­ سیاسی مدرن در اختیار ایشان می­‌گذاشت، مخالفت بنیادین نداشتند. درواقع، بیشینه­ ایشان حتی حکومت مشروطه را بهترین نوع حکومت اسلامی -در عصر غیبت- معرفی می­‌کردند و به مجلس و لوایحش مادامی‌که با نص شریعت مباینتی نداشت، به‌چشم امکانی برای مشارکت در قدرت، و ابزاری برای افزایش توان کشور، در مقابله با نفوذ اجنبی، سلطه­ بیگانه و استبداد داخلی می­‌نگریستند. بااین‌حال، وجود اختلاف در ارزیابی و فهم مفاهیم سکولاری چون آزادی و برابری و... که ملازم با حکومتی مبتنی بر مشروطه بود، سبب تصادمات بعدی گردید. درحالی که رویکرد عمومی، در ابتدای پیدایش نهضت را می‌توان رویکردی مصالحه­‌جویانه و تا حدی میانه‌­رو دانست، ناکامی حکومت قاجار در تامین حداقل خواست­ها و ناتوانی مجلس نوآمده در اداره و تمشیت امور به‌ویژه بحران مالی و هرج‌ومرج ناشی از آن، سبب دوقطبی‌شدن فضای سیاسی و صف­‌بندی­‌های بعدی در هردو طیف سکولار و دین‌مدار گردید که، درنهایت، به برآمدن نخستین دولت مدرن ایران انجامید.