عبور از رئالیسم | شرق


محمود دولت‌آبادی در سال‌های جوانی‌اش داستان‌های کوتاهی نوشته و منتشر کرده بود که بعدها در «کارنامه سپنج» گرد آمدند. گرچه عمده آثار برجسته دولت‌آبادی را باید در میان رمان‌های او جست، اما هنوز هم برخی از آن داستان‌های کوتاه جزو آثار شاخص دولت‌آبادی به‌شمار می‌روند. سبک و زبان داستان‌نویسی دولت‌آبادی در همان قصه‌های اولیه او شکل گرفته‌اند و رئالیسمِ آثار شاخص او در آثار دوران جوانی او نیز دیده می‌شود. بعد از چند دهه از انتشار اولین کتاب‌های دولت‌آبادی، چندی پیش مجموعه داستان دیگری از او با نام «بنی آدم» به چاپ رسید که شامل شش داستان کوتاه است و همگی در همین سال‌های اخیر نوشته شده‌اند. شش قصه این مجموعه اگرچه داستان‌هایی به هم پیوسته نیستند اما چند ویژگی‌ مشترک آن‌ها را در پیوند با هم قرار داده است. فضای داستان‌های «بنی‌آدم» فضایی مبهم و غبارآلود است و آدم‌های قصه‌ها نیز اغلب آدم‌هایی معمولی نیستند و هریک به نوعی در بحران دست و پا می‌زنند.

محمود دولت‌آبادی بنی‌آدم

آدم‌های قصه‌های «بنی ‌آدم»، بنا به دلایلی متفاوت از جریان زندگی کنار زده شده‌اند و به فضایی پرتاب شده‌اند که زندگی‌شان را بحرانی کرده است. در داستان «مولی و شازده»، با مضحکه‌ای از مرگ و اعدام روبروییم و در «اسم نیست» تلاش چند زندانی برای بیرون زدن از مرزها را می‌بینیم و در «اتفاقی که نمی‌افتد» نیز شرایط بحرانی‌ و کابوس‌های پک پناهنده سیاسی روایت شده است. هیچ‌یک از این وضعیت‌ها وضعیتی عادی نیست و زندگی آدم‌های گرفتار در آن نیز زندگی معمولی نیست. بحران‌هایی که در قصه‌های «بنی‌آدم» دیده می‌شوند را می‌توان بحران‌های زندگی مدرن و جامعه تکه‌تکه‌ای دانست که کلیت در آن از میان رفته است. دولت‌آبادی برای تصویر کردن این وضعیت داستان‌هایی نوشته که متفاوت از سبک همیشگی داستان‌نویسی او است.

از بین شش داستان «بنی‌آدم» تنها یکی، «چوب خشک بلوط»، حال و هوای همیشگی داستان‌های دولت‌آبادی را به یاد می‌آورد و بقیه داستان‌ها در فضایی بیرون از رئالیسم همیشگی آثار او نوشته شده‌اند. اگرچه زبان همیشگی دولت‌آبادی در «بنی‌آدم» نیز دیده می‌شود، اما به اعتبار پنج قصه این مجموعه می‌توان گفت که دولت‌آبادی در این مجموعه تجربه‌های تازه‌ای را پشت سر گذاشته است. آن‌چه در نگاه اول به این مجموعه داستان جلب توجه می‌کند، فارغ از این‌که «بنی‌آدم» چه جایگاهی در میان آثار دولت‌آبادی خواهد داشت، این نکته است که او در دوره‌ای به سراغ نوشتن داستان‌هایی «متفاوت» از سبک داستان‌نویسی خود رفته که از سال‌ها پیش به عنوان نویسنده‌ای تثبیت‌ شده شناخته می‌شده است. دولت‌آبادی، خود بر این نکته آگاه است که برخی از قصه‌ها و رمان‌هایش جزو بهترین داستان‌های معاصر ادبیات ایران به شمار می‌روند و به این‌اعتبار جایگاهی قابل‌توجه در ادبیات معاصر ایران به او اختصاص یافته است. با این اوصاف، قدم گذاشتنِ دولت‌آبادی در راهی متفاوت از آن‌چه تاکنون در آن حرکت می‌کرده، این خطر را به همراه دارد که نویسنده‌ای چون او را درست در دوره تثبیت‌شدگی‌اش با شکست مواجه کند.

در میان شش قصه حاضر در «بنی‌آدم»، «چوب خشک بلوط» را می‌توان بهترین داستان مجموعه دانست؛ داستانی رئالیستی که در فضایی روستایی روایت شده است. این داستان، روایتی است از آخرین لحظات زندگی پیرمردی که رو به احتضار است و در طول راه روی دست پسرانش مانده و آن‌ها مانده‌اند که چه کنند با او در راهی که می‌روند. معنا یا اقتدار «پدر» در این داستان به‌طور کامل خدشه‌دار شده و از بین رفته و پسران او هرکدام فقط در فکر منفعت شخصی خودشان هستند. مرگ، یکی از آن دورنمایه‌های تکرار شونده در مجموعه «بنی‌آدم» است. به‌جز «چوب خشک بلوط» که روایتی از مرگی رقت‌بار است، «مولی و شازده» و «امیلیانو حسن» نیز هریک به‌نوعی با مرگ پیوند خورده‌اند.

ویژگی مشترک دیگری که در چند داستان این مجموعه دیده می‌شود، تیپ آدم‌هایی است که در داستان‌ها حضور دارند. آدم‌های این قصه‌ها، خاصه در داستان‌های «اسم نیست»، «مولی و شازده»، «امیلیانو حسن» و «اتفاقی نمی‌افتد»؛ آدم‌هایی حاشیه‌ای‌اند که جایی در متن زندگی ندارند. «اسم نیست»، روایتی است از تلاش عده‌ای زندانی برای فرار از مرز و رفتن به کشوری دیگر. در این داستان چندان مهم نیست که این آدم‌هایی که در زیرزمینی، که معلوم نیست کجاست، گردآمده‌اند جرمشان چه بوده و چطور از زندان بیرون آمده‌اند و به کجا می‌خواهند بروند. داستان فقط با لحظه فرار آن‌ها کار دارد. نقطه اوج قصه، تصویر مسخ‌شدگی یکی از آدم‌های قصه است و البته شیوه راویت داستان این ابهام را باقی می‌گذارد که آیا این مسخ‌شدگی واقعی است و یا برآمده از ذهنیت آشفته «سراج» که روایت داستان بیش از همه مربوط به اوست. ذهن پریشان او در آخر به جنون می‌کشد و او نیز انگار به مسخی غریب دچار می‌شود: «...و ندانست چه‌کسی درون سرش گویه-واگویه می‌کند که چه‌طور ممکن است؛ چه‌کسانی می‌توانند شمرده باشند که هر مورچه در ثانیه هزار نوبت آرواره‌هایش پایین و بالا می‌رود برای جویدن کناره‌ی یک برگ! هزار نوبت در هر ثانیه؟ و فقط توانست از جا بلند شود، دک‌و‌دهانش را به مثل دک‌و‌پوز یک گرگ ایستاده بر بلندی بالا بگیرد و زوزه بکشد تا در پایانه‌ی صدایش سرانجام بتواند بنالد و اداتی نامفهوم بر زبان بیاورد که نمی‌دانست از چه زبانی هست. بعد از آن بود که حس کرد صدای خودش را نمی‌شناسد و حالا بود که بنا کرد به گریستن با صدای بلند، با لفظی مثل مادر... مادر در نگاه جانوری منتظر که ایستاده بود بر چهاردست‌وپا و همچنان کجَکی، رو به بالا نگاهش می‌کرد».

«اتفاقی نمی‌افتد» نیز بازنمایی ذهنیت آشفته آدمی است که می‌خواهد در کشوری دیگر پناهنده شود و وضعیتی که در آن قرار دارد کابوسی است که زندگی او را به بحران کشیده است. تقریبا با هیچ‌یک از آدم‌های قصه‌های «بنی‌آدم» نمی‌توان احساس همدلی کرد و در هیچ یک از داستان‌ها قهرمانی که در پی ارزش‌های جمعی و کلی باشد دیده نمی‌شود. شاید به این خاطر که وضعیتی که دولت‌آبادی در این قصه‌ها ترسیم کرده وضعیتی فاقد قهرمان است. دولت‌آبادی در زمان انتشار «بنی‌آدم» در گفت‌وگویی درباره آدم‌های این قصه‌ها گفته بود: «آدمیزاد ناگهان طورِ دیگری شده و این‌ها همه، طورِ دیگر شدن آدمیزاد است در عمری که من گذرانده‌ام. این طورِ دیگر شدن را نمی‌توانم آدرس بدهم که کجاست ولی تاثیراتش در ذهن من چنین بوده و بیان شده است... خود زندگی است که به نویسنده می‌گوید چه کار باید کند. آنچه در کل می‌توانم بگویم این است که امروز آدمیزاد در ذهن من این شکلی شده، در موقعیت‌ها این‌جوری شده، در ناشناختگی‌ها این‌جوری شده. دفرماسیون‌ها این‌جوری به ذهن من آمده و ممکن است در امر واقع و در عالم رئالیستی اگر می‌خواستم بنویسم‌شان، جورِ دیگری می‌شدند ولی در این اختصار به این شکل درآمده‌اند، یک‌جور بی‌پایانی و بی‌سرانجامی و دچار بودنِ آدم‌ها در ذهن من بوده. وضعیت یکایک این آدم‌ها غم‌انگیز است و هم مضحک.

در عین حال آنها گرفتار موقعیتی تراژیک هستند، نه در معنای ارسطویی اش البته. ولی آنها در معنای جدید تراژدی این گونه‌اند. این‌ها خاصیت دوره جدید است و این‌جور به ذهن من آمده است. آیا این خود گونه‌ای از رئالیسم نیست؟... آنچه بر فضای همه این قصه‌ها حاکم است، عصاره زندگی‌ای است که من در این دوره تجربه می‌کنم. عصاره دفرماسیون، بیگانه شدن و بی‌سرانجامی. از همه جالب‌تر این‌که این‌ها ناگهان به ذهنم می‌آیند. برای خودم هم عجیب است که چرا و از کجا این‌ها ناگهان سر بر می‌آورند! مثلادر مورد همان زندانیان... (داستان) اسم نیست؛ خود این عنوان یعنی که انتظار هویتی نداشته باشید و اسم کتاب هم ممکن بود که همین شود. این آدم‌ها از زندگی پرت افتاده‌اند اما زندگی هنوز رهاشان نمی‌کند. ما می‌دانیم که در دوره معینی انبوهی از آدم‌های این مملکت در آن ایام، ناچار شدند که تن به مهاجرت بدهند و خب این اتفاق تاریخی در ذهن می‌ماند، در ذهن آدمی مثل من می‌ماند. شاید محض پیشگیری از فراموشی به تعبیر میلان کوندرا. اما اگر بگویید الگویش کیست، نمی‌دانم.»

در وضعیت‌های آشفته‌ای که در قصه‌های «بنی‌آدم» روایت شده‌اند،‌ انگار که آینده‌ای هم وجود ندارد و یا دست‌کم هیچ تصویر روشن و معینی از آینده نمی‌توان به دست آورد. این‌که نمی‌توان آینده‌ای جز آنچه هست متصور شد،‌ باعث شده تا فضای کلی قصه‌ها هرچه بیشتر با ابهام و تیرگی درآمیخته شوند. اما نکته دیگری که درباره مجموعه‌ داستان «بنی‌آدم» به‌طور کلی می‌توان گفت، این است که داستان‌های این مجموعه اگرچه تجربه‌‌ای متفاوت در کارنامه داستان‌نویسی دولت‌آبادی به‌شمار می‌روند، اما همچنان بهترین قصه‌های دولت‌آبادی داستان‌هایی است که او با شیوه رئالیستی همیشگی‌اش نوشته و در این مجموعه نیز «چوب خشک بلوط» نمونه‌ای از آنها است. در سال‌های اخیر بسیار گفته‌اند که دوره داستان‌های رئالیستی به سر آمده و رئالیسم متعلق به گذشته‌ای است که دیگر وجود ندارد. اما مجموعه «بنی‌آدم» و مشخصا همین داستان «چوب خشک بلوط» نشان می‌دهد که رئالیسم هم‌چنان امکان‌های زیادی برای داستان‌نویسی دارد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...