جغرافیای اندیشه دینی در صدر اسلام | شرق


کتاب «کلام و جامعه در سده‌های دوم و سوم هجری: تاریخ اندیشه دینی در صدر اسلام» [Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra] اثری مرجع در حوزه تاریخ کلام اسلامی و تاریخ اندیشه اسلامی است. یوزف فان اس [Josef van Ess] یکی از برجسته‌ترین محققان کلام اسلامی در دهه‌های اخیر است که متأسفانه تاکنون هیچ‌کدام از آثار اصلی او به فارسی منتشر نشده بود.

کلام و جامعه در سده‌های دوم و سوم هجری: تاریخ اندیشه دینی در صدر اسلام» [Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Volume 1: A History of Religious Thought in Early Islam (Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra: eine Geschichte des religiösen Denkens im frühen Islam)] یوزف فان اس [Josef van Ess]

اگرچه ظاهرا کتاب فان اس درباب عقایدنگاری فرقه‌های اسلامی در سده‌های نخستین است، اما به‌راستی این اثر بسیار فراتر از این مقوله قرار می‌گیرد. چنان‌که خود فان اس می‌گوید در این قرون نخستین هیچ‌کدام از این عقاید خود را به صورت عقاید فرقه‌ای معرفی نمی‌کردند. آنها تصویر خود را از عقیده راستین اسلامی مطرح می‌کردند و در پس این عقاید می‌توان با تصویر تاریخی دین نوظهور آشنا شد. اگر به اهمیت سه قرن نخستین در تاریخ اندیشه اسلامی واقف باشیم - سه قرنی که محققان آن را دوران «تکوین» اندیشه اسلامی می‌خوانند- و از طرفی با دشواری‌های تاریخ‌نگاری در این دوران آشنا باشیم که تقریبا هیچ متن بی‌واسطه‌ای از آن در اختیار نداریم، اهمیت کار فان اس مشخص می‌شود. درواقع فان اس در لابه‌لای متن دقیق و پرجزئیات خود نشان می‌دهد که دین نوپدید چگونه تدریجا به آگاهی از خود به‌عنوان دین جدید رسید و ارکان و اصول عقاید آن چگونه شکل گرفتند و قرن به قرن چه تحولاتی را پشت سر گذاشتند. فان اس در خلال این کوشش به ما چگونگی نگاه تاریخی به عقاید را نیز می‌آموزد، اینکه چگونه می‌توان در جزمیات متأخر جدال‌ها و پرسش‌ها و تردیدها و آرای نامتعین متقدم را بازشناخت و چه نکات و عباراتی می‌توانند سر نخ کشف مجادله‌ای کهن‌تر باشند.

اما هنوز نتوانسته‌ایم بخشی اساسی از کار فان اس را توصیف کنیم که در عنوان کتاب آمده است: «کلام و جامعه». فان اس با توجه عمیق به بستر اجتماعی تشکیل عقاید سعی کرده ویژگی‌های زمانی- مکانی عقاید نوپدید را مشخص کند. او در سرتاسر کتاب توجهی اساسی به نواحی جغرافیایی، شهرها و مناطقی که در آن عقاید گوناگون گسترش داشته‌اند، نشان داده است. ساختار عقایدنگاری در این کتاب اولا بر پایه مناطق جغرافیایی گوناگون گذاشته شده است. اگرچه در نهایت تحلیلی کلی و عمومی از آنها نیز آمده است. صرف نظر از نگاه تاریخی فان اس، این توجه جدی به دیالکتیک جامعه و عقاید مهم‌ترین وجه تمایز کتاب فان اس با عقایدنگاری‌های مرسوم است. اگر به جای معرفی کلی عقاید شیعی بر اساس اشخاص یا توالی تاریخی به شهرها و مناطق مهمی که این نوع عقاید در آنها گسترش و با دیگر عقاید تعامل داشته‌اند نظر کنیم و عقاید را بنا بر مناطق گوناگون همچون شام و عراق (کوفه و بصره و...) و... در دوره‌های زمانی متفاوت جست‌وجو و تنظیم کنیم، به شکلی طبیعی از رابطه دیالکتیکی جامعه و عقیده پرده برداشته‌ایم. فان اس تلاش عظیم و شایان تقدیری برای جمع‌آوری و بازیابی این عقاید کرده است. البته تلاشی که به سبب نبود شواهد متنی مستقیم نیاز به تفسیر، قضاوت و نظریه‌پردازی داشته است. تفسیر و قضاوتی که نه‌تنها بر پایه متون تاریخی بلکه با مدد از شواهد باستان‌شناختی و زبان‌شناختی و نظریه‌های مطرح در حوزه تاریخ ادیان و جامعه‌شناسی دین شکل گرفته است. کار فان اس از این حیث نمونه‌ای درخشان از چگونگی ارتباط برقرار کردن میان داده‌ها و نظریه نیز هست.

چه با تفاسیر و نظریه‌های فان اس موافق باشیم چه نباشیم، یا آن را جامع همه داده‌های موجود بدانیم یا نه، این اثر نقشه راهی است برای هر کار اساسی در تدوین و تفسیر اندیشه دینی در قرون نخستین اسلامی. باید به‌دقت جغرافیای عقایدنگاری فان اس در این کتاب را محل نظر قرار داد و در جزئیات شیوه تاریخی عقایدنگاری وی دقیق شد تا بتوان قدم‌هایی تازه در این حوزه برداشت. باید قدردان مترجمان و ویراستار دانشمند کتاب نیز بود که چنین اثر دشواری را با ظرافت و درایت به فارسی برگردانده‌اند. رجوع دقیق به متون اصلی و توجه به ظرایف مباحث نظری کتاب و ادغام اصلاحات بعدی نویسنده در متن هر مجلد و در جای صحیح خود ترجمه‌ای قابل استناد از این کتاب فراهم آورده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

اصلاح‌طلبی در سایه‌ی دولت منتظم مطلقه را یگانه راهبرد پیوستن ایران به قافله‌ی تجدد جهانی می‌دانست... سفیر انگلیس در ایران، یک سال و اندی بعد از حکومت ناصرالدین شاه: شاه دانا‌تر و کاردان‌تر از سابق به نظر رسید... دست بسیاری از اهالی دربار را از اموال عمومی کوتاه و کارنامه‌ی اعمالشان را ذیل حساب و کتاب مملکتی بازتعریف کرد؛ از جمله مهدعلیا مادر شاه... شاه به خوبی بر فساد اداری و ناکارآمدی دیوان قدیمی خویش واقف بود و شاید در این مقطع زمانی به فکر پیگیری اصلاحات امیر افتاده بود ...
در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...