«اهل هوا» یک مونوگرافی یا تک‌نگاری به قلم غلامحسین ساعدی، نویسنده و روانپزشک است که سال ۴۵ زیر نظر موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی منتشر شد.

به گزارش همشهری آنلاین، بر اساس باورهای قدیمی ساحل‌نشینان جنوب ایران، پری‌ها، دیوها و ارواح نیک و بد، همه باد یا خیال یا هوا هستند. این بادها در سر آدمیان رخنه می‌کنند و او را «مرکَب» خود می‌سازند. اگر کسی گرفتار یکی از این بادها شود و بتواند از چنگ آن جان سالم به در ببرد، آن وقت به جرگه «اهل هوا» درمی‌آید.

غلامحسین ساعدی، اهل تبریز بود و پس از ۷ سال زندگی در پاریس، بر اثر خونریزی داخلی درگذشت و در آرامگاه پرلاشز به خاک سپرده شد. ساعدی را بیشتر با داستان‌ها و نمایشنامه‌هایش به خاطر می‌آورند. به خصوص مجموعه داستان عزاداران بیل که بر اساس یکی از داستان‌های آن، فیلم‌نامه گاو را نوشت و داریوش مهرجویی هم آن را کارگردانی کرد. اما ساعدی در کنار آثاری چون شب‌نشینی‌ باشکوه، آشفته‌حالان بیداربخت، گور و گهواره، واهمه‌های بی‌نام و نشان، چوب به دست‌های ورزیل، ما نمی‌شنویم، پرواربندان و آی باکلاه آی بی‌کلاه، سه تک‌نگاری هم دارد که در سال‌های دهه چهل شمسی زیر نظر موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران و جلال آل‌احمد انجام داده است.

خیاو یا مشکین‌شهر، ایلخچی و اهل هوا غلامحسین ساعدی

«خیاو یا مشکین‌شهر»، «ایلخچی» و «اهل هوا» مونوگرافی‌های ساعدی، هر کدام بررسی و مروری بر زندگی اهالی ایران و هر کدام درباره مردم محلی یک ناحیه است. اهل هوا در این بین به دلیل موضوعش، بیشتر از دو اثر دیگر شناخته شده است. در مقدمه‌ای که جمشید بهنام، جامعه‌شناس و از نویسندگان تاریخ ایران کمبریج بر این کتاب نوشته، اهل هوا به عنوان مقدمه‌ای بر سلسله تحقیقاتی معرفی شده است که باید درباره آداب و رسوم پیچیده و شگفتی انجام گیرد که در گوشه و کنار ایران پراکنده است. بهنام این کتاب را مجموعه‌ای از یادداشت‌های مسافری دقیق و کنجکاو می‌داند که بر اساس مشاهدات مستقیم نوشته شده است.

اهل هوا، به باورهای اهالی مناطق میناب و جزیره لارک و هنگام و در حالت کلی ساحل‌نشینان جنوب درباره انواع بادهایی می‌پردازد که آدمی را بیمار می‌کنند و برای رام کردنشان، باید مراسم به خصوصی برگزار شود. مراسمی که اصطلاحا به آن «بازی» می‌گویند. هر چند شاید امروز برای سراغ گرفتن از باورهای این‌چنینی، نسبت به ۵۰ سال پیش و زمانی که ساعدی به جنوب سفر کرد، نیاز به جست‌وجوی بیشتری است، اما هنوز هم می‌توان رد این باورها را در جزیره‌ها و سواحل مشاهده کرد.

آشنایی با جزایر ایرانی خلیج فارس
کتاب با بخشی تحت عنوان یادداشت‌های پراکنده درباره ساحل‌نشینان جنوب آغاز می‌شود. در این قسمت، ساعدی شرح داده است که زندگی اهالی آن حوالی، چطور با دریا و ماهی‌گیری گره خورده و صیادی کشتی‌های خارجی، چطور دریا را خسیس‌ و دست مردم را تنگ‌تر کرده است. ساعدی در این بخش نوشته است که ساحل‌نشینان، هر کدام وسیله‌ای برای سفر در دریا دست و پا می‌کنند و هر که مجهزتر باشد، می‌توان دورتر سفر کند و با نقل و انتقال کالا، امورات بگذراند. در اثر همین سفرها و هم‌نشینی با مرزشینان خاک‌های دیگر از جمله کشورهای آفریقایی و هند، از فرهنگشان نیز تاثیر پذیرفته‌اند. بنا بر یادداشت‌های ساعدی، فرهنگ نواحی ساحلی جنوب، مخلوطی از آداب و سنن و باورهای عربی، هندی، سواحلی و ایرانی است.

بخش‌های بعدی این کتاب، درباره اهل هوا و انوع بادها است و در این میان، یادداشت‌هایی درباره بادهای مشهور که افراد بیشتر به آن‌ها مبتلا می‌شوند و بعد چند شرح‌ حال از اهل هوا و در آخر سازها و اصطلاحات اهل هوا. بر اساس این کتاب، بنا بر باورهای سنتی جنوب، ساحل‌ها و جزیره‌ها خانه بادها است و هر کس دچار یک ناراحتی شود و بعد از مراجعه به پزشک و گذراندن دوره‌های درمانی خوب نشود، ممکن است گرفتار یک یا چند باد شده باشد. بادها، با جن به بدن مبتلا راه می‌یابند. هر باد، یک درمانگر مخصوص دارد و درمانگران را بابا و ماما می‌گویند. برای رام کردن و «به زیر آوردن» بادها، مراسم مخصوصی برپا می‌شود. مراسمی که شبیه آن در آفریقا و هند و کشورهای عربی هم برگزار می‌شود. بادها اغلب سراغ سیاهان، فقرا و طبقه اجتماعی ضعیف‌تر می‌روند. مشهورترین بادها، باد زار، باد نوبان، باد مشایخ، باد جن و پری و دیب و غول است. بعضی زیر سایه درختان در کمیند و بعضی بالای کوه‌ها و پای برکه‌ها و باقی، سرگردان در دریاها.

فرد مبتلا را مرکَب یا فرس باد می‌گویند و یا به زبان سواحلی، په‌په. برای بادها سفره پهن می‌کنند، قربانی می‌دهند و مراسمی برگزار می‌کنند که با کوبیدن دهل و دایره همراه است. باد که به زیر بیاید و به اصطلاح «صاف و بینا» شود، می‌تواند از چیزهای ناشناخته خبر دهد و دیگر مرکب خود را آزار نمی‌دهد. اهل هوا یا شفایافتگان، تا آخر عمر باید اصولی را رعایت کنند و از محرماتی بپرهیزند. در مراسم اهل هوا، کسان دیگری هم شرکت می‌کنند؛ افراد سالمی یا «صافی» که به اهل عشق معروفند. به عقیده ساعدی، باورهای سواحلی، هندی و عربی با باورهای مذهبی و تصوف درآمیخته و آنچه حاصل شده، رسومات و اعتقادات اهل هوا است.

ساعدی جدا از اینکه بسیاری از سال‌های عمر خود را صرف نوشتن کرد، تحصیلات روانپزشکی هم داشت. او مدتی در بیمارستان روزبه کار کرد و بعدها مطبی داشت در تهران که به پاتوق نویسندگان و روشنفکران زمانه خودش بدل شد. بنابراین، نوشته ساعدی، مشاهدات یک روانپزشکِ نویسنده از زندگی ساحل‌نشینان است.

ساعدی بعد از اهل هوا، مجموعه داستان به هم پیوسته «ترس و لرز» را نوشت. هر چند که رویدادگاه در داستان‌های ترس و لرز، در جغرافیای رسمی جای به خصوصی ندارد، اما نام شخصیت‌ها و ابزار و ادوات زندگیشان به علاوه نشانه‌های دیگر، فضایی ایجاد کرده است که در ذهن خواننده روستایی ساحلی را تداعی می‌کند. تجربیات ساعدی هنگام نوشتن کتاب اهل هوا، در داستان‌های ترس و لرز مشهود است. حتی در یکی از داستان‌های این کتاب، یکی از اهل هوا، به مَضیف سالم احمد، یکی از شخصیت‌های داستان می‌آید. زاهد، یکی دیگر از شخصیت‌های داستان‌های ترس و لرز هم دهل و دمام دارد و مهارکننده بادها است. داستان‌های ترس و لرز در بی‌زمانی در جریانند. اهالی، در فضایی بسته، در ترس از حضور «بیگانه‌» به سر می‌برند و در آخر، داستان مردم روستا به سرانجامی نمی‌رسد و ناتمام رها می‌شود.

ساعدی در سال‌های آخر عمرش، در کشوری زندگی کرد که زبانش را نمی‌دانست و در آن بیگانه بود. عده‌ای رنج غربت را علت اصلی مرگ ساعدی می‌دانند؛ مرگی در تنهایی در کنج بیمارستان سن آنتوان.

................ هر روز با کتاب ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...