روان‌شناسی در آزمایشگاه ادبیات | ایران


روان‌شناس برجسته رفتارگرا، بی. اف. اسکینر [B. F. Skinner]، سال ۱۹۴۸ رمانی با عنوان «والدن دوم» [Walden Two] منتشر کرد که در زمان خود نه‌تنها نوآورانه بلکه بحث‌برانگیز بود. این کتاب، در سطحی فراتر از ادبیات علمی-تخیلی صرف، نظریه‌های علمی اسکینر را به زندگی روزمره و اجتماعی تعمیم می‌دهد و نشان می‌دهد چگونه می‌توان با تغییر محیط، رفتار انسان را به سوی جامعه‌ای مطلوب هدایت کرد.



این رمان به‌ویژه در زمینه روان‌شناسی رفتاری، فلسفه اجتماعی و طراحی جامعه، پایه‌ای برای بحث‌های عمیق فراهم آورد و به یکی از آثار ماندگار قرن بیستم تبدیل شد. انتشارات رایبد این کتاب را با ترجمه علیرضا شفیعی‌نسب منتشر کرده است. مترجم علاوه بر دقت زبانی، توانسته است روحیه تحلیلی و فلسفی کتاب را نیز حفظ کند و تجربه خواندن رمان را برای خوانندگان فارسی‌زبان غنی کند.

روان‌شناسی در خدمت جامعه
دکتر بوریس فردریک اسکینر که بیشتر به بی‌. اف. اسکینر (۱۹۰۴–۱۹۹۰) شهرت دارد، یکی از تأثیرگذارترین روان‌شناسان قرن بیستم بود و تلاش‌های او در حوزه رفتارگرایی توجه جهانیان را به خود جلب کرد. اسکینر، که از برجسته‌ترین مروجان انگاره «شرطی شدن فعال» بود، اعتقاد داشت رفتار انسان براساس پیامدهای آن شکل می‌گیرد یعنی براساس تقویت (تشویق) یا تنبیهی که بر آن در نظر گرفته می‌شود. اسکینر معتقد بود رفتار انسان بشدت تحت‌تأثیر محیط و متغیرهای بیرونی است و با اصلاح این متغیرها می‌توان تغییرات بنیادین در جامعه ایجاد کرد. او این نظریه را نه‌تنها در آزمایشگاه، بلکه در زندگی روزمره و در سطح جامعه به کار گرفت و این همان نکته‌ای است که «والدن دوم» را از بسیاری از رمان‌های آرمان‌شهری متمایز می‌سازد.

«والدن دوم» روایت‌گر جامعه‌ای آزمایشی است که در آن رفتار انسان‌ها از طریق تغییرات محیطی و آموزش نظام‌مند شکل می‌گیرد. شخصیت اصلی، پروفسور بوریس، به دعوت دوستانش به این جامعه سفر می‌کند تا با اصول و سازوکارهای آن آشنا شود. جامعه «والدن دوم» از نظر اجتماعی-اقتصادی به‌گونه‌ای طراحی شده که نه بر پایه قدرت، نه بر پایه اقتدار و نه حتی دموکراسی کلاسیک اداره شود. تصمیم‌گیری‌ها در این جامعه به‌صورت جمعی و با توجه به شواهد تجربی انجام می‌گیرد و اعضا در فعالیت‌های روزمره خود از آزادی و انعطاف‌پذیری برخوردارند. ساعت کاری متوسط تنها چهار ساعت در روز است و باقی زمان به فعالیت‌های خلاقانه، فکری و تفریحی اختصاص دارد. سیستم امتیازی ساده‌ای برای انجام کارهای کمتر مطلوب وجود دارد که امکان بهره‌مندی بیشتر از اوقات فراغت را فراهم می‌کند.

یکی از ویژگی‌های متمایز این جامعه، شیوه پرورش کودکان است. مسئولیت تربیت بر عهده خانواده‌های هسته‌ای نیست، بلکه در دایره گسترده جامعه تقسیم می‌شود و این اقدام هدفمند، رقابت و حسادت را کاهش می‌دهد و همکاری و همدلی را ترویج می‌کند. همچنین روابط اجتماعی، آزادی جنسی و احترام به مشارکت جمعی به‌عنوان هنجارهای فرهنگی تثبیت شده‌اند و افراد با «قوانین والدن» رفتار خود را با اصول جامعه هماهنگ می‌کنند.

پرسش‌های فلسفی و اجتماعی
اسکینر تألیفات زیادی دارد، اما از میان آنها «والدن دوم» از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، از این جهت که از نوشته‌های دانشگاهی و مطالعات تجربی او فاصله می‌گیرد و وارد حوزه ادبیات گمانه‌زنانه هر چند بر پایه شواهد علمی می‌شود. در این طبع‌آزمایی اسکینر در ادبیات آرمان‌شهری، خواننده می‌تواند آرای نظری او را در قالبی توصیفی بخواند. کتاب «والدن دوم» خواننده را به پرسش‌های مهمی درباره آزادی فردی، اراده، جبر اجتماعی، شادکامی و معنای زندگی دعوت می‌کند. اسکینر نشان می‌دهد اراده آزاد انسان در مقایسه با تأثیر محیط محدود است و با طراحی دقیق محیط می‌توان جامعه‌ای متعادل، شاد و کارآمد ساخت. این دیدگاه برخلاف باورهای سنتی است که رفتار انسان را صرفاً ناشی از انتخاب آزاد یا عوامل غیرمادی همچون روح می‌دانند. همین نکته، «والدن دوم» را در زمان انتشار به اثری بحث‌برانگیز تبدیل کرد و باعث شد مخاطبان و منتقدان با جدیت درباره امکان‌پذیری چنین جامعه‌ای و پیامدهای اخلاقی آن گفت‌وگو کنند؛ علاوه بر ارزش فلسفی، «والدن دوم» نقش یک راهنمای عملی برای حل مسائل اجتماعی روزمره را نیز ایفا می‌کند. اسکینر در قالب گفت‌وگوهای شخصیت‌ها به موضوعات متنوعی می‌پردازد: از تربیت کودکان و تقسیم کار گرفته تا حقوق زنان، عدالت اجتماعی، آزادی، دموکراسی و اخلاق سیاسی. او با نشان دادن تجربه‌های عملی جامعه فرضی خود، خواننده را به بررسی واقعیات اجتماعی و سنجش کارآمدی سیاست‌ها و هنجارها فرا می‌خواند.

راوی داستان، پروفسور بوریس، استاد روان‌شناسی است. دو جوان که یکی از آنها دانشجوی سابق اوست، به‌دنبال تجربه زندگی در یک جامعه آرمان‌شهری، از بوریس می‌خواهند او را به تی. ای. فریزیر، بنیان‌گذار جامعه آزمایشی «والدن دوم» معرفی کند. بوریس و همکارش، پروفسور کاسل، که فلسفه و اخلاق تدریس می‌کند، همراه با این جوانان و دوستان‌شان، به جامعه می‌روند تا چند روز زندگی در این جامعه را تجربه کنند. بخش عمده رمان، به گفت‌وگوهای فکری میان فریزیر، بوریس و کاسل اختصاص دارد. فریزیر، شخصیت پرحرف و مغرور، فلسفه سازماندهی جامعه، عدالت اجتماعی، اصلاح رفتار و اصول زندگی جمعی را توضیح می‌دهد. کاسل به شک و تردید می‌پردازد و گاهی نقدهایی جدی نسبت به ایده‌های فریزیر مطرح می‌کند، در حالی که بوریس بیشتر با کنجکاوی و علاقه تدریجی به جامعه نگاه می‌کند.

جامعه آرمان‌شهری والدن دوم
«والدن دوم» جامعه‌ای با حدود هزار عضو در محیطی روستایی است که بر آزمایش و اصلاح مداوم ساختارها و رفتارها بنا شده است. در این جامعه، هر عضو تشویق می‌شود تا رسوم و عادت‌ها را با دیدگاه بهبود احتمالی بررسی کند. برخلاف جامعه‌های معمول، «والدن دوم» از ساختارهای سفت و سخت حکومتی، دینی یا اقتصادی آزاد است و به جای آن از نظام انعطاف‌پذیر و مبتنی بر شواهد علمی بهره می‌برد. اعضای جامعه تحت «کد والدن» عمل می‌کنند؛ این کد، افراد را ترغیب می‌کند دستاوردهای فردی و جمعی خود را به کل جامعه نسبت دهند و از ایجاد خودمحوری و رقابت غیرسازنده جلوگیری می‌کند. مشاوران جامعه نیز برای راهنمایی و حمایت از اعضا در درک و اجرای کد در دسترس هستند. فعالیت‌های کاری در «والدن دوم» میانگین چهار ساعت در روز دارد و افراد آزادی دارند هر روز مکان و نوع کار خود را انتخاب کنند. زمان باقی‌مانده صرف فعالیت‌های خلاقانه، علمی یا تفریحی می‌شود و غذای کافی و خواب تضمین شده است. سیستم امتیازی ساده‌ای برای تقسیم کارها وجود دارد که انجام وظایف کمتر دلخواه، زمان فراغت بیشتری برای افراد فراهم می‌کند. تربیت فرزندان در «والدن دوم» جمعی و غیرهسته‌ای است و مسئولیت والدین محدود به خانواده خود نیست. کودکان از ابتدای زندگی تحت برنامه مهندسی رفتاری قرار می‌گیرند تا همکاری و همزیستی را بیاموزند و رقابت‌های مخرب کاهش یابد. بزرگسالان جامعه، بر اساس مشاهدات و تجربیات، صلح‌طلب، مولد و خودگردان هستند.

جامعه «والدن دوم» از چهار گروه اصلی تشکیل شده است: برنامه‌ریزان، مدیران، کارگران و دانشمندان. برنامه‌ریزان، هیأت حاکمه جامعه را تشکیل می‌دهند، اما قدرت آنها محدود به نقش سازمان‌دهنده است و هیچ‌گونه استبدادی اعمال نمی‌شود. مدیران، بخش‌ها و خدمات مختلف جامعه را هدایت می‌کنند و معمولاً توسط برنامه‌ریزان منصوب می‌شوند. کارگران با سیستم امتیازی ساده، شغل و مکان کار خود را تغییر می‌دهند و دانشمندان، آزمایش‌های اجتماعی و علمی جامعه را هدایت می‌کنند تا بهترین روش‌ها برای بهبود زندگی جمعی شناسایی شود. این ساختار نه تنها از فساد و خودمحوری جلوگیری می‌کند، بلکه انعطاف‌پذیری جامعه را تضمین می‌کند و به اعضا امکان می‌دهد به‌صورت فعال در بهبود محیط زندگی خود مشارکت داشته باشند.

تأثیر و بازتاب‌ها
«والدن دوم» با ایجاد جامعه‌ای آرمان‌شهری و انعطاف‌پذیر، خوانندگان را به تفکر درباره آزادی، جبر اجتماعی و معنای شادکامی دعوت می‌کند. این اثر الهام‌بخش بسیاری از تلاش‌های واقعی برای ایجاد جوامع مشابه بوده است؛ از جمله جوامعی در آمریکا، اسپانیا و مکزیک که با ایده‌ها و اصول «والدن دوم» شکل گرفتند. برخی از این جوامع، مانند «توئین اوکس» در ویرجینیا، همچنان به اصول جامعه آزمایشی اسکینر وفادار مانده‌اند و برخی دیگر تغییر مسیر داده‌اند، اما تأثیر فلسفه اسکینر بر طراحی فرهنگی و اجتماعی باقی مانده است. «والدن دوم» بیش از یک رمان آرمان‌شهری است؛ این اثر به نوعی پلی است میان روان‌شناسی رفتاری و فلسفه اجتماعی. اسکینر با خلق جامعه آزمایشی خود، خوانندگان را دعوت می‌کند تا درباره آزادی، مسئولیت اجتماعی و ارزش‌های انسانی بیندیشند. «والدن دوم» همچنان یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین آثار آرمان‌شهری و روان‌شناسی رفتاری در جهان است و مطالعه آن می‌تواند الهام‌بخش بازاندیشی در زمینه جامعه و رفتار انسان باشد.

الهام از ثورو
عنوان کتاب «والدن دوم»، ارجاع مستقیم به کتاب «والدن» اثر هنری دیوید ثورو دارد. این کتاب، که مشهور‌ترین اثر ثورو به شمار می‌رود، روایت دوران تنهایی نویسنده در اطراف دریاچه والدن ایالت ماساچوست است. او از ۲۶ ماه تنهایی خود می‌گوید که طی این مدت با حاصل دسترنج خود زندگی کرده و توضیح می‌دهد چرا زندگی ابتدایی در طبیعت را برگزیده و این امید را داشته که خود‌اندیشی در این دوران به او برای درک جامعه کمک کند. در حالی که ثورو زندگی ساده و خودکفا را در مقیاس فردی تجربه می‌کرد، اسکینر این مفهوم را در سطح جامعه تعمیم می‌دهد. «والدن دوم» به نوعی «والدن برای دو» است؛ یعنی دستیابی به رشد شخصی و خودتحقق‌یابی در دل یک جامعه پویا و همیار، نه در تنهایی. این الهام‌گیری نشان می‌دهد اسکینر به دنبال ترکیب زندگی معنادار فردی با مشارکت جمعی بوده و معتقد است اراده آزاد فرد در مقایسه با تأثیر شرایط محیطی، نقش محدودتری دارد.

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}