نقب به اسرار مهرکده‌‏ها | هم‌میهن


کتاب «نیایش مهر در ایران»، برای نخستین‌بار بر پایه کاوش‌های باستان‌شناسی روی مهرکده‌های کشف‌شده در دشتستان و برازجانِ بوشهر از سوی انتشارات دادکین منتشر شد. جرقه نخستینِ نوشتن این کتاب به حدود ۳۰سال پیش برمی‌گردد، وقتی اسماعیل یغمایی، باستان‌شناس پس از پیدا شدن یک پیکره یونانی، به کاوش در اطراف محل پیداشدن مجسمه پرداخت تا به بخش‌های نایافته آن دست یابد. در این جست‌وجو او ساختار مهرکده‌ای از دوره‌ پارتیان و ساسانی را پیدا کرد. مهرکده «محمدآباد» دشتستان یگانه مهرکده شناخته‌شده‌ای بود که متاسفانه پس از سه فصل کاوش به‌دلیل بی‌توجهی مسئولان میراث‌فرهنگی یکسره ویران شد.

خلاصه نیایش مهر در ایران»، سماعیل یغمایی،

یغمایی اما از پا نایستاد و به کاوش‌هایش در مهرکده «گوسعیدی» و بررسی مهرکده نیمه ویران «گوگاه» پرداخت. کاوش این بناها برای نخستین بار ما را با بخش‌هایی از اسرار آیین مهر آشنا می‌کند که تا پیش از آن بسیار کم درباره‌ آن می‌دانستیم.

عجیب است، آیین مهر با اینکه در ایران متولد شده اما بیش از ایرانی‌ها، اروپایی‌ها با عنوان میتراییسم شیفته‌اش شده و کتاب‌های بسیاری درباره‌اش نوشته‌اند. یغمایی اما این سنت را شکست و از انگشت‌شمار باستان‌شناسان و پژوهشگران ایرانی است که به این موضوع پرداخته و در کتاب نیایش مهر در ایران، این آیین را براساس متون کهن ایرانی و داده‌های باستان‌شناسی در پنج بخش نوشته است.

در بخش نخست با این کتاب ما با پیشینه مهرپرستی و آیین میترا در نبشتارهای کهن آشنا می‌شویم. آیین مهر را از دریچه کتاب اوستا می‌بینیم و سرچشمه آیین مهر و چگونگی زایش و پرستش مهر در مهرابه‌ها را درمی‌یابیم. در این بخش آمده: «زایش مهر سخت شگفت‌انگیز است. به باور رومیان، صخره‌ای آبستن شد و مهر را زایید، برهنه، تنها با کلاهی فریژی بر سر، خنجر و مشعلی در هر یک از دستان بر پایه این باور «فرانس کومون»، باستان‌شناس و مورخ بلژیکی می‌نویسد؛ مهر از سنگ خارا به‌گونه‌ای‌که در یک دست مشعلی برای روشن کردن تاریکی‌ها و در دست دیگر خنجری می‌فشارد، به دنیا آمد. چوپانانی که معجزه‌‌ زایش او را دیدند، او را ستایش کرده و نیایش و نماز گزاردند.»

در همین بخش است که ریشه‌های مهر و مسیح مقابل دیدگان‌مان قرار می‌گیرد، یغمایی با روش تطبیقی داده‌ها و نشانه‌های مهر و مسیح آن‌ها را مقایسه کرده و ما را به خود مهرابه‌های کلیسایی می‌برد، جایی که هنوز مهر ایرانی نفس می‌کشد و مشهود است. در این بخش آمده: «به‌درستی پاسخ این پرسش برای هیچ‌یک از مهرشناسان روشن نیست، آیا پیامبر عیسویان همان ایزدمهر ایرانی است؟ اما این‌را می‌دانیم که تا سده‌ چهارم مسیحی آیین مهر در سراسر اروپا گسترش یافته بود، بر پایه‌ نبشتاری دیگر: «...دین رومی‌ها همیشه در چارچوب سیاست امپراتوری روم پرورده شده است.» در اواخر سده چهارم مسیحی، کیش مهر مغلوب آیین مسیحیت می‌شود، اما از آن‌جا که از دیرباز این آیین در توده مردم ریشه دوانده بود، تاثیر خود را در کیش نو گذارد: «...تقریباً آن‌چه متعلق به رسومات و آداب آیین مهر بوده، به مذهب عیسی منتقل گردیده است و از همان زمان قدیم پیش‌ازآنکه دین مهر از اروپا بیرون رود، این تصاحب و دست‌اندازی روی داده است و به اندازه‌ای شباهت میان این دو دین بزرگ گردیده بوده که فیلسوف‌های قرن دوم میلادی آن‌ها را به مقابله می‌نمودند ولی رجحانیت و برتری به مهر داده می‌شده است.»

او همچنین نخستین اسناد مهرپرستی و چهره پوشیده‌ مهر در ایران را در آیین‌هایی چون صائبین ماندایی، سقاخانه‌ها و آیین‌هایی ایرانی بررسی می‌کند.

بخش دوم ما را به پیشینه کاوش‌های باستان‌شناسی در مهرکده‌های ایران می‌برد؛ به قدم‌گاه‌ها و نیایشگاه‌های کلات خورموج، ورجووی و قلعه کهزا و مهرابه ویزنهار و غار کوگان، دخمه باباعباس، غار ویس نیاسر، دخمه ایوان‌فرهاد، دخمه‌ تخت‌فرهاد، دخمه هور، غار گاوبری، دخمه دست‌کند خربس، مهرکده ارزنفود و مهرکده اشکوتی دایه. همه این مهرکده‌ها در گذر زمان مورد بی‌مهری متولیان امر قرار گرفته و بسیار کم درباره‌شان آگاهی داریم.

در بخش سوم، همراه با باستان‌شناس قدم به محوطه باستان‌شناسی محمدآباد می‌گذاریم، جایی که با ساختار و معماری مهرکده‌های کهن ایران باستان آشنا می‌شویم. طاقچه‌ها، اتاق‌ها و راهروهایی که حدود دو هزار سال پیش ایرانیان در آن در تاریکی مطلق خورشید را نیایش می‌کردند.

یافته‌های انگشت‌شمار این کاوش‌ها چون پیکره‌ گلی گاو، هاون سنگی بر کوبیدن گیاه هوم، بخشی از یک ساغر شکسته بلورین، تکه‌ای نمک، مخزن کوچک برای تطهیر و... همه گواهی است بر چگونگی پرستش مهر در سکوهای نذورات هفتگانه که یغمایی در کاوش‌هایش یافته است.

برابری و شباهت مهرکده گوسعیدی با مهرکده سنت کلمنت در رم ایتالیا که در زیر کلیسای سنت کلمنت جای دارد، به صورت مفصل در این کتاب انجام شده که بی‌شک بسیار شگفت‌انگیز است. ما در این کتاب دستاورد چندین فصل کاوش در محوطه‌ محمدآباد که گویای چگونگی پرستش مهر، پیشکشی نذورات و اجتماع مهرپرستان است را می‌خوانیم که درک بهتری از ایران باستان به ما می‌دهد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...
صدای من یک خیشِ کج بود، معوج، که به درون خاک فرومی‌رفت فقط تا آن را عقیم، ویران، و نابود کند... هرگاه پدرم با مشکلی در زمین روبه‌رو می‌شد، روی زمین دراز می‌کشید و گوشش را به آنچه در عمق خاک بود می‌سپرد... مثل پزشکی که به ضربان قلب گوش می‌دهد... دو خواهر در دل سرزمین‌های دورافتاده باهیا، آنها دنیایی از قحطی و استثمار، قدرت و خشونت‌های وحشتناک را تجربه می‌کنند ...
احمد کسروی به‌عنوان روشنفکری مدافع مشروطه و منتقد سرسخت باورهای سنتی ازجمله مخالفان رمان و نشر و ترجمه آن در ایران بود. او رمان را باعث انحطاط اخلاقی و اعتیاد جامعه به سرگرمی و مایه سوق به آزادی‌های مذموم می‌پنداشت... فاطمه سیاح در همان زمان در یادداشتی با عنوان «کیفیت رمان» به نقد او پرداخت: ... آثار کسانی چون چارلز دیکنز، ویکتور هوگو و آناتول فرانس از ارزش‌های والای اخلاقی دفاع می‌کنند و در بروز اصلاحات اجتماعی نیز موثر بوده‌اند ...
داستان در زاگرب آغاز می‌شود؛ جایی که وکیل قهرمان داستان، در یک مهمانی شام که در خانه یک سرمایه‌دار برجسته و بانفوذ، یعنی «مدیرکل»، برگزار شده است... مدیرکل از کشتن چهار مرد که به زمینش تجاوز کرده بودند، صحبت می‌کند... دیگر مهمانان سکوت می‌کنند، اما وکیل که دیگر قادر به تحمل بی‌اخلاقی و جنایت نیست، این اقدام را «جنایت» و «جنون اخلاقی» می‌نامد؛ مدیرکل که از این انتقاد خشمگین شده، تهدید می‌کند که وکیل باید مانند همان چهار مرد «مثل یک سگ» کشته شود ...
معلمی بازنشسته که سال‌های‌سال از مرگ همسرش جانکارلو می‌گذرد. او در غیاب دو فرزندش، ماسیمیلیانو و جولیا، روزگارش را به تنهایی می‌گذراند... این روزگار خاکستری و ملا‌ل‌آور اما با تلألو نور یک الماس در هم شکسته می‌شود، الماسی که آنسلما آن را در میان زباله‌ها پیدا می‌کند؛ یک طوطی از نژاد آمازون... نامی که آنسلما بر طوطی خود می‌گذارد، نام بهترین دوست و همرازش در دوران معلمی است. دوستی درگذشته که خاطره‌اش نه محو می‌شود، نه با چیزی جایگزین... ...