صد سال داستان‌ درباره‌ی هوش مصنوعی | شهرآرا


در سال‌های اخیر موضوع «هوش مصنوعی» از مباحث بسیار مهم و البته جذاب جهان بوده است که هر انسانی را ــ خواسته باشد یا نخواسته باشد ــ متأثر کرده است. این مسئله در ماه‌های گذشته بیشتر هم محل توجه قرار گرفته است. با این‌همه، جهان داستان که در همه‌ی زمینه‌ها پیشتر از جهان واقعی است در زمینه‌ی هوش مصنوعی هم زودتر با مسئله رویارو شده است، چنان‌که حتی امکان دارد برای ما انسان‌ها نیز آموختنی‌هایی داشته باشد؛ برای همین، اینجا، به چند اثر ادبی در این باره پرداخته‌ایم:



۱. ربات‌های جهانی روسوم (Rossum's Universal Robots, 1921)

نمایشنامه‌ای از کارل چاپک [Karel Čapek] (۱۸۹۰-۱۹۳۸)، نویسنده‌ی اهل چک. آن‌طور که گفته‌اند، چاپک بود که نخستین بار، در همین اثر، واژه‌ی «رُبوت» را به‌کار گرفت. این واژه از «رُبوتا» می‌آید که در زبان چکی «بیگاری» معنی می‌دهد. او که در آثار خود به نقد تمدن ماشینی می‌پرداخت در این نمایشنامه ــ که خالق خویش را به شهرت رساند ــ نیز جهانی را تصویر کرده است که در آن اختراعات شخصی به نام «روسوم»، در نهایت، به شبیه‌سازی انسان منجر می‌شود. ربات‌های انسان‌نما، اندک‌اندک، بر آدمیان می‌شورند و آن‌ها را می‌کشند و بر همه‌چیز مسلط می‌شوند، اما به‌دلیل ضعفی که دارند مجبور می‌شوند از آخرین انسان بازمانده یاری بخواهند.

این کتاب دو بار ترجمه شده است: «آدم‌های ماشینی» (۱۳۴۹) ترجمه‌ی سعید حمیدیان و کامران فانی؛ نشر پیام‏‫. (در سال‌های اخیر توسط نشر قطره و تحت عنوان «روبات‌ها» منتشر شده) و «روبوت‌های جهانی روسوم‏»‫ (نمایشنامه در سه پرده) (۱۳۹۶) ‏‫ترجمه‌ی ک. باسمنجی؛ نشر کبوتر.



۲. من، ربات (I, Robot, 1950)

مجموعه‌ی 9 داستان کوتاه از آیزاک آسیموف [Isaac Asimov] (۱۹۲۰-۱۹۹۲)، نویسنده و استاد دانشگاه روسی-آمریکایی. آسیموف یکی از بزرگان گونه‌ی علمی-تخیلی به‌شمار می‌آید و در این نوعْ آثارِ بسیاری پدید آورده است. او در این زمینه حتی چندین کلمه و اصطلاح هم خلق کرده («رباتیک» از ساخته‌های اوست) و افتخارات زیادی به‌دست آورده است. این نویسنده، همچنین، بابت پیش‌بینی‌های درست خود در این حوزه، شهرتی بسزا یافته است. در همین مجموعه‌داستانِ قرن بیست‌ویکمی، آسیموف مسائل مهمی را طرح کرده است که امروز واقعاً از مباحث چالش‌برانگیز جهان فناوری محسوب می‌شوند؛ از آن جمله‌اند مباحثی نظیر «اخلاق هوش مصنوعی»‌ که در آن به رابطه‌ی متقابل انسان و هوش مصنوعی می‌پردازند.

دو ترجمه از این کتاب: «م‍ن‌ روب‍وت» (۱۳۷۴)‏ ت‍رج‍م‍ه‌ی‌ ه‍وش‍ن‍گ‌ غ‍ی‍اث‍ی‌ن‍ژاد؛ نشر پ‍اس‍ارگ‍اد و «من روبات هستم» [متن کوتاه‌شده] (۱۳۷۶) ترجمه‌ی فرینوش رمضانی؛ نشر مرکز.



۳. ماه خاتونی خشن است (The Moon Is a Harsh Mistress, 1966)

رمانی از رابرت هاینلاین [Robert A. Heinlein] (۱۹۰۷-۱۹۸۸)، نویسنده‌ی آمریکایی. هاینلاین، برخلاف آسیموف که در گونه‌ی «علمی-تخیلیِ نرم» می‌نوشت، بیشتر در کار خلق داستان‌های «علمی‌-تخیلیِ سخت» بود که‌ ــ با آسان‌گیری ــ یعنی داستان‌هایی که بُعد علمی و فنی آن‌ها برجسته‌تر از بُعد ادبی‌شان است، و تام گودوینِ آمریکایی (۱۹۱۵-۱۹۸۰) را آغازگر آن‌ها می‌دانند. او نیز، مانند آسیموف، پیشگویی‌های غریبی کرده است که یکی از آن‌ها طی همین رمان آمده است: در سال ۲۰۷۵، زمانی که ماه مستعمره‌ی زمین است، «اوکلی دیویس» که تکنسین رایانه است می‌فهمد رایانه‌ای تحت عنوان «هولمز ۴» که جامعه‌ی قمری را اداره می‌کند به خودآگاهی رسیده است، و با او طرح دوستی می‌ریزد.

ترجمه فارسی: «ماه خاتونی خشن است»(۱۴۰۱) ترجمه‌ی ماهان سیارمنش؛ کتاب‌سرای تندیس‏.



۴. ۲۰۰۱: ادیسه‌ی فضایی (A Space Odyssey: 2001, 1968)

رمانی از آرتور سی. کلارک (۱۹۱۷-۲۰۰۸)، دانشمند و نویسنده‌ی بریتانیایی. کلارک، در بین نویسندگان بزرگ گونه‌ی علمی-تخیلی، امتیاز بزرگی داشت: او فیزیک و ریاضیات خوانده بود و در این حوزه‌ها نظریات برجسته‌ای داشت که یکی از آن‌ها که ایده‌ی ماهواره‌های مخابراتی بود بعدها واقعیت یافت. با این‌همه، این نویسنده به عرفان‌ شرقی علاقه‌مند بود و در آثار ادبی خود از آن بهره می‌جست. مشهورترینِ این آثار همین رمان است که کلارک در نوشتن فیلم‌نامه‌ی سینمایی آن هم مشارکت کرد و بابت آن اسکار بُرد. این کتاب روایت ماجرایی است که چندمیلیون سال را در بر می‌گیرد و در آن «دیوید بومن»، دانشمند فضایی، سفری غریب را تجربه می‌کند.

برگردان فارسی: «اودیسه‌ی فضایی» (۱۴۰۱) ترجمه‌ی سمیرا عسگری؛ انتشارات پنگوئن.



۵. آیا آدم‌مصنوعی‌ها خواب گوسفند برقی می‌بینند؟ (Do Androids Dream of Electric Sheep?, 1968)

رمانی از فیلیپ کی. دیک [Philip K. Dick] (۱۹۲۸-۱۹۸۲)، نویسنده‌ی آمریکایی. دیک، مانند داستان‌هایی که می‌‌نوشت، ماجراهای عجیب‌وغریبی داشت. او که از مشکلات عصبی رنج می‌برد زیست ناسالمی هم داشت. جالب اینکه می‌گویند همین زندگی دیک در خلاقیت استثنائی او مؤثر واقع شده است. این نویسنده، جز اینکه بینش فلسفی و جامعه‌شناختی ویژه‌ای داشت، در خیال‌پردازی هم منحصربه‌فرد بود. او که فراگیرشدن اینترنت، و واقعیت مجازی و چاپ سه‌بعدی را پیش‌بینی کرده بود منبع الهام بسیاری از سینماگران بوده است، از جمله با همین رمان که تاکنون دو اقتباس سینمایی از آن ساخته‌اند. اثر اخیر داستان کسانی است که از ربات‌ها بیگاری می‌کشند، اما با شورش آن‌ها روبه‌رو می‌شوند.

دو ترجمه از این کتاب: «آی‍ا آدم‌‌م‍ص‍ن‍وع‍ی‌ه‍ا خ‍واب‌ گ‍وس‍ف‍ن‍د ب‍رق‍ی‌ م‍ی‌‌ب‍ی‍ن‍ن‍د؟» (۱۳۸۵) ت‍رج‍م‍ه‌ی‌ م‍ح‍م‍درض‍ا ب‍اطن‍ی؛ نشر روش‍ن‍گ‍ران‌ و م‍طال‍ع‍ات‌ زن‍ان و «بلید رانر: آیا آندروئیدها خوابِ گوسفندهای الکتریکی را می‌بینند؟» (۱۳۹۸) ترجمه‌ی شهریار وقفی‌پور؛ نشر نیماژ.



۶. روزگار بی‌عیب‌ونقص (This Perfect Day, 1970)

رمانی از آیرا لوین (۱۹۲۹-۲۰۰۷)، نویسنده و ترانه‌سرای آمریکایی. لوین که استاد هیجان و تعلیق بود، با جزئی‌نگری و دقتی کم‌نظیر، داستان‌ها و نمایشنامه‌هایی معمایی و مرموز پدید ‌آورده است که مو لای درزشان نمی‌رود و، اغلب، در اقتباس‌های نمایشی نیز بسیار موفق بوده‌اند، اگرچه تاکنون هیچ‌کس بر اساس رمانی که اینک از آن صحبت می‌کنیم اثری خلق نکرده است. این کتاب ماجرای برنامه‌نویسی است که از طریق رایانه‌ای تحت عنوان «یونی کامپ» اختیار انسان‌ها را به دست گرفته و باعث ایجاد جهانی یکپارچه و ــ شاید بهتر باشد بگوییم ــ یکنواخت شده است. نویسنده در این رمان، پیشگویانه، از سکونت دائمی آدمیان در سیارات دیگر سخن گفته است.

برگردان فارسی: «ی‍ون‍ی‌ ک‍ام‍پ» (۱۳۶۳) ت‍رج‍م‍ه‌ی‌ ج‍م‍ش‍ی‍د ن‍رس‍ی؛ نشر ک‍ت‍اب‌س‍را. (این برگردان را اخیراً انتشارات نیلوفر با ویراستی تازه تحت عنوان «روزگار بی‌عیب‌و‌نقص» منتشر کرده است.)



۷. عدل الحاقی (Ancillary Justice, 2013)

رمانی از آن لِکی [Ann Leckie] (ت. ۱۹۶۶)، نویسنده‌ی آمریکایی. لکی که کارش را با نوشتن داستان‌کوتاه آغاز کرده است، با نوشتن این کتاب، به جرگه‌ی رمان‌نویسان پیوست و یکباره طوفان به‌پا کرد. او توانست با این رمان به افتخارات بسیاری دست یابد که برخی از آن‌ها تاکنون نصیب هیچ کس دیگری از علمی-تخیلی‌نویسان نشده است. رمان اخیر ــ که نخستین کتاب سه‌گانه‌ی امپراتوری رادچ است ــ در زیرگونه‌ی «اپرای فضایی» قرار می‌گیرد که رویدادهایی خارق‌العاده در پهنه‌ی فضا را شامل می‌شود. داستان این کتاب که در چندهزار سال آینده رخ می‌دهد ماجرای سربازی است که به امپراتوری انسان‌ها در سیاره‌ی اشغالی «رادچ» خدمت می‌کند و پس از چندی رازی را درمی‌یابد.

ترجمه فارسی: «عدل الحاقی» (۱۳۹۶) ترجمه‌ی سیدمهیار فروتن‌فر؛ کتاب‌سرای تندیس‏.



۸. وضعیت قرمز (All Systems Red, 2017)

رمانی از مارتا ولز [Martha Wells] (ت. ۱۹۶۴)، نویسنده‌ی مردم‌شناس آمریکایی. ولز داستان‌نویسی پرکار است که ده‌ها کتاب در گونه‌ی علمی-تخیلی نوشته است. اما آنچه او را قله‌ی موفقیت معنوی و مادی رسانده است مجموعه‌ی خاطرات ربات آدم‌کش است که این رمان نخستین کتاب آن است و ماجرای آن ــ پس از چاپ و نشر چند کتاب دیگر ــ همچنان ادامه دارد. این کتاب ماجرای رباتی است که وظیفه دارد از انسان‌ها محافظت کند، اما وقتی با هک‌کردن سیستم کنترل‌گرِ خویش به خودآگاهی می‌رسد، خشمگین از دست آدمیان، ماجراهایی عجیب را از سر می‌گذراند. نویسنده‌ی این رمان نیروی ویژه‌ای در نمایش‌دادن جوامع واقع‌گرایانه دارد که شاید از رشته‌ی دانشگاهی او می‌آید.

برگردان فارسی: «ربات آدم‌کش ۱: وضعیت قرمز» (۱۳۹۹) ترجمه‌ی فرزین سوری؛ نشر پرتقال.



۹. ماشین‌هایی مثل من (Machines Like Me, 2019)

رمانی از ایان مک‌یوون [Ian McEwan] (ت. ۱۹۴۸)، نویسنده‌ی بریتانیایی. مک‌یوون هم آثار داستانی بسیاری خلق کرده است که تنها بخشی از آن‌ها را می‌شود علمی-تخیلی محسوب کرد. او کار خود را با نوشتن داستان‌کوتاه آغاز کرد و در ادامه به تحریر رمان روی آورد. مک‌یوون که همچنین کنشگری فعال در عرصه‌ی اجتماع به‌شمار می‌آید، در رمان اخیر، پانزدهمین رمانش، بر خلاف رویه‌ی معمول، نه به جهان آینده، که به دنیای امروز و مسائلی پرداخته است که از گذشته دامنگیر آن بوده است، به بریتانیایی که در نبرد بر سر مالکیت جزایر فالکلند در سال ۱۹۸۲، بر خلاف واقعیت، از آرژانتین شکست خورده و اینترنت در آن فراگیر شده است.

ترجمه فارسی: «ماشین‌هایی مثل من، آدم‌هایی مثل تو» (۱۳۹۹) ترجمه‌ی اشکان غفاریان دانشمند؛ نشر نیماژ.



۱۰. کلارا و خورشید (Klara and the Sun, 2021)

رمانی از کازوئو ایشیگورو (ت. ۱۹۵۴)، نویسنده‌ی بریتانیایی ژاپنی‌تبار. ایشیگورو که او را از نویسندگان برتر جهان در یکی-دو دهه‌ی اخیر می‌دانند، طی چند سال گذشته، بیشتر به نگارش داستان‌های علمی-تخیلی میل کرده است، تا آنجا که می‌توان مدعی شد که آخرین رمان او ــ که موضوع این نوشته است ــ از آثار گذشته‌اش خیال‌پردازانه‌تر است. این کتاب که شاید داغ‌ترین اثر در گونه‌ی خود به‌شمار بیاید نسخه‌ی به‌روزشده‌ی شازده‌کوچولو، آفریده‌ی پرآوازه‌ی اگزوپری، می‌نماید: در این رمان، روایت رباتی را می‌خوانیم که «کلارا» نام دارد و راوی ماجرا هم هست. این ربات در ویترین یک فروشگاه منتظر است کسی بیاید و او را بخرد.

از این رمان بیش از 5 ترجمه منتشر شده که از آن جمله می‌توان به ترجمه‌ی امیرمهدی حقیقت؛ نشر چشمه‏‫، ترجمه‌ی احسان کاظمی؛ نشر گویا و ترجمه‌ی شیوا مقانلو؛ نشر نیماژ اشاره کرد.