آدم‌های تک‌افتاده | آرمان ملی


اگر داستان رئالیستی را آینه‌ای برای نمایش واقعیت بدانیم، داستان مدرن انعکاس واقعیت در ذهن ادراک‌کننده است؛ واقعیتی متکثر و قائم‌به‌فرد. نویسنده‌ مجموعه‌داستان «چیدن یال اسب وحشی» [اثر علی صالحی بافقی] در نگارش هشت داستان کوتاه این مجموعه بیش از اینکه هدف برساختن واقعیت را داشته باشد، برداشت خود را از واقعیت بازمی‌نمایاند. به این معنا که توجه خواننده را از جهان بیرون به دنیای تاریک و مبهم ذهن معطوف می‌کند و هزارتوی پررمزوراز ذهن شخصیت‌های داستان را می‌کاود؛ ذهنی که طبق نظریه‌ روانکاوانه‌ فروید از دو بخش خودآگاه و ناخودآگاه تشکیل شده که در اغلب داستان‌های این مجموعه با سیر غیرخطی روایت‌ها و با استفاده از تکنیک‌های سیلان ذهن، بازگشت به گذشته و خواب هویدا می‌شود.

چیدن یال اسب وحشی علی صالحی بافقی

نویسنده در‌ اغلب داستان‌ها زمان را در برهه‌های مختلف به عقب‌وجلو می‌برد و روایت‌هایی به‌هم‌ریخته به خواننده ارائه می‌دهد تا آشفتگی فکری و وضعیت روانی شخصیت‌ها را به نمایش بگذارد. او گاه با تغییر زاویه‌ دید در یک داستان که از مؤلفه‌های مهم داستان مدرن است، خواننده را به مشارکت در برساختن داستان وامی‌دارد و ترتیبی می‌دهد که به ابتکار خویش بخش‌های داستان را کنار هم قرار داده و از دل آنها داستانی معنادار به‌وجود آورد. مشخصا می‌توان به داستان اول این مجموعه اشاره کرد که با تغییر سه نظرگاه و سیری بین گذشته و حال و نیز توصیف یک خواب نمونه‌ کاملی از داستان‌ مدرن به حساب می‌آید.

داستان صحنه‌ یک تصادف است. هنوز یک ساعت از آزادی پنج زندانی نگذشته که چهار نفر از آنان از هستی ساقط می‌شوند. حضور یک اسب در این حادثه زمینه‌ساز هجوم خاطرات به ذهن من‌راویِ این داستان می‌شود و روایت را از نظم و ترتیبی که از یک داستان رئال و خطی انتظار می‌رود، بیرون می‌آورد. گویی راوی پس از آزادی از زندان، با بیان این خاطرات و نیز خوابی که می‌بیند سعی دارد چهار همراه خود را که مردگانی بیش نیستند ترک و سوار بر اسب سیاه داستان، بر ترس‌های خود مهار زده و راهی جایی شود تا در آن آرام گیرد.

در داستان‌های دیگر مجموعه یک واقعه‌ مرکزی اهمیت پیدا نمی‌کند؛ بلکه این تاثیر وقایع است که زندگی شخصیت‌ها را متحول می‌کند. در اغلب داستان‌ها تعارضی که شخصیت با خود یا با دیگران دارد از او انسانی گاه افسرده و منزوی و تک‌افتاده ارائه می‌دهد که آدم‌های اطرافش یا اندک‌اند یا فقط خاطره‌ای هستند که از ناخودآگاه او در خواب‌ها و خاطراتش قد علم می‌کنند. روایت داستان «هات‌داگ» - داستان مردی که بوی گندی تمام زندگی‌اش را فراگرفته - بین خواب و بیداری در رفت‌‌وآمد است و مشکلات روحی شخصیت به مدد رؤیاها و کابوس‌هایش برای خواننده آشکار می‌شود. تکاپو برای یافتن منشأ این بوی آزاردهنده زندگی این مرد را که همسرش را برای مهاجرت همراهی نکرده و همراه سگش و در چاردیواری خانه‌اش در چرخه‌ تکرار تماشای تلویزیون، سیگارکشیدن و چای و قهوه‌نوشیدن و... گرفتار است، متحول می‌کند. یافتن جسد متعفن سگی که همزمان با رفتن همسرش گم شده، همراه مورچه‌ها و کرم‎هایی که توی هم می‌لولند، آن‌هم در کمد اتاق کتابخانه که مأمن همیشگی همسرش بوده، به‌خوبی نمایانگر روان رنجور مرد و زخم التیام‌نیافته‌ روحش است.

داستان‌ «صدای آهن روی آهن»، با رویای یک مرد تنهای دیگر آغاز می‌شود؛ در این رویا اسماعیل با زنش که یک سال از مرگش می‌گذرد، در قطار راهی سرزمینی گرم است. نویسنده در این داستان با استفاده از عناصری چون ترک‌های سقف خانه، سرما و برف، مورچه‌هایی که در خانه‌ قدیمی‌اش در رفت‌وآمدند، حزن‌ و اندوهی را که بر زندگی اسماعیل سایه انداخته، به نمایش می‌گذارد. اسماعیل تا پیش از دریافت نامه‌ بازنشستگی این‌همه را تاب آورده و سرش را با کار و شل‌وسفت‌کردن پیچ‌های ریل راه‌آهن و گاه رؤیاپردازی با زنش، آیجان، گرم کرده. اما نقطه‌ پایانی که بر چهل سال خدمتش در راه‌آهن گذاشته می‌شود او را به آنجا می‌رساند که همچون مجانین به همه‌چیز پشت‌پا بزند. انتقام کور و آتش‌زدن شناسنامه و لباس کار و سوارشدنش بر قطاری که آیجان نیز بر آن سوار است، حکایت از سرخوردگی اسماعیل دارد. این سرخوردگی و رسیدن به پوچی را در دو داستان دیگر این مجموعه - «پدربزرگ لعنتی من» و «ژنرال»- نیز می‌توان دید. پدربزرگی مقتدر که با هزاران امید و آرزو و به شوق بازیافتن اعتبار گذشته‌اش در یک مصاحبه تلویزیونی شرکت می‌کند، پس از بازگشت از برنامه‌ تلویزیونی و فروپاشی وجهه‌ کاری‌اش به اتاقش پناه می‌برد و «مثل یک آب‌میوه‌ ساندیس که تهش را با نی مِک زده باشند جمع می‌شود و تمام می‌شود.» کارمند اداره‌ آگاهیِ داستان «ژنرال» نیز که پیرمردی است ساکن خانه‌ سالمندان، به‌ظاهر دغدغه‌ دیده‌شدن دارد و با استفاده از صفحه‌ حوادث روزنامه و داستان‌‌هایی که سرهم می‌کند به این مهم دست می‌یابد. اما خواننده در خلال داستان درمی‌یابد که دغدغه‌ اصلی او اعتراف و معرفی مقصر اصلیِ مرگ تصادفی همسرش است.

در انتها باید گفت داستان‌های این مجموعه با مضامینی اجتماعی و پیرنگ‌هایی کم‌واقعه، اگرچه در سطح اولیه روایتگر زندگی آدم‌هایی است رنجور و منزوی و آسیب‌دیده، در سطوح زیرین استعاره‌ای است از جهانی بزرگ‌تر و گسترده‌تر از جهان داستان که خواننده‌ را به کشف‌وشهودی لذت‌بخش می‌رساند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...
به قول هلدرلین، اقامت انسان در جهان شاعرانه است... شعر در حقیقت تبدیل ماده خامی به نام «زبان»، به روح یا در حقیقت، «شعر» است. بنابراین، شعر، روح زبان است... شعر است که اثر هنری را از اثر غیرهنری جدا می‌کند. از این نظر، شعر، حقیقت و ذات هنرهاست و اثر هر هنرمند بزرگی، شعر اوست... آیا چنان‌ که می‌گویند، فرازهایی از بخش نخست کتاب مقدس مسیحی که متکی بر مجموعه کتب مقدس یهودیان، یعنی تنخ است، از اساطیر شفاهی رایج در خاور نزدیک اخذ شده یا خیر؟ ...