یوتوپیایی که دیگر نیست | اعتماد


احمد قاسمی از باسوادترین رهبران تئوریک حزب توده است؛ آشنا به زبان‌های روسی، فرانسه و آلمانی که با هرسه مقاله و کتاب می‌نوشت و ترجمه می‌کرد. شاید وقتی که «قوام‌السطنه» از میان حزب توده به‌دنبال وزیر فرهنگ می‌گشت او بیش از «کشاورز» لایق این مسند بود، بعد از واقعه آذربایجان در سال ٢٥ هم هنوز حزب توده غیرقانونی نشده بود و بعد از ترور شاه (سال ٢٧)، بهانه لازم برای غیرقانونی‌کردن حزب به دست می‌آید. سران حزب، از جمله قاسمی، دستگیر و به اعدام محکوم می‌شوند.

دلدادگی و عصیان احمد قاسمی اعظم صارمی

ستوان «حسین قبادی»* بدفرجام این سران را از زندان فراری می‌دهد و با آنها به مسکو و سپس آلمان شرقی فرار می‌کند. وقتی که «خروشچف» در کنگره بیستم حزب کمونیست پرده از جنایات استالین برمی‌دارد، احمد قاسمی هم یکی از کسانی است که به عنوان نماینده ایران دراین کنگره حضور دارد. او تنها کسی از بزرگان حزب است که قادر نیست یک‌شبه عقاید خود را هم‌چون پیراهنش عوض کند و استالینی که می‌استاییده را ناسزا بگوید. آنقدر هم مصلحت‌اندیش نیست که حداقل در دوران تبعید و در دل اردوگاه کمونیستی مخالفت خود را برملا نکند، در نتیجه تبعیدی درون تبعید آغاز و «کا گ‌ ب» هم به تعقیب‌کنندگان قبلی اضافه می‌شود. زندگی سخت همراه با فقر، کارگری و دربه‌دری اما همچنان خوش‌بینانه و آرمان‌گرایانه ادامه پیدا می‌کند.

اعظم صارمی نیز یک عضو وفادار حزب است، وقتی شوهرش که یکی از ادبای برجسته زمان و مترجم آثار ادبی بی‌شماری است ناملایمات مختصر قبل از ٢٧ را هم طاقت نمی‌آورد از او طلاق می‌گیرد اما وصلت با حزب را به هم نمی‌زند. بعدها عشقی آتشین در همان دوران زندگی مخفی میان او و این کادر عالیرتبه حزب، این نویسنده خوش قامت و مبادی آداب شکل می‌گیرد، عشق و ازدواجی که در تمام این دوران تبعید و ناملایمات می‌پاید و نه دوری و نه سیاست که این بار مرگ است که نقطه پایان بر آن می‌گذارد، مرگ دردناک احمد قاسمی در انزوایی دردناک در سنین پختگی و باروری.

کتاب «دلدادگی و عصیان» نوشته‎هایی درباره این عشق و این ازدواج نیست، خود این عشق و ازدواج است. چراکه این ارتباط عمیق انسانی سال‌های سال تنها در این نامه‎هاست که وجود دارد و بیهوده نیست که کتابی قطور شده!

نامه‌های این آخرین استالینیست ایرانی اما آکنده است از عشق و احساس! همان چیزهایی که شنیدن آنها در کنار نام استالین، خواننده امروزی را به تحیر وامی‎دارد. عشق آتشین او به همسر و فرزندان شامل فرزندان خودش و فرزندان همسرش همه‌وهمه آکنده است از امید و خوش‌بینی افراطی در زندگی. ایده‌آلیسمی که کلبه محقر، تنور کارگاه کارگری، گرسنگی و محرومیت او را به آینده‌ای روشن وصل می‌کند چراکه؛
خواهی که دادت بردرد صد سلسله بیداد را
منت بکش، گردن بنه زنجیر استبداد را**

خودش این شعر را که زیر عکس مقتولین باغشاه نوشته شده است، بارها‌و‌بارها نقل می‌کند و معتقد است ما مجازات شرافتمندی و اصول‌پرستی را می‌کشیم. پر بیراه هم نمی‌گوید، افرادی در رده‌های بسیار پایین‌تر از او و نام‌های ناشناخته‌تری چون «کورش لاشایی» با تمکین به نظام موجود، جوایز مادی بسیاری به دست آوردند.

البته معلوم نیست که آیا این طریق سخت‌گیرانه و متعصبانه بیشتر به نفع مردم و کشور بود یا آن روش مداخله‌گرایانه و اصلاح گرایانه؟ اما به یقین می‌توان گفت که ایده‌آل و آرمان‌شهر، همان چیزی که احمد قاسمی‌ها را در تنگ‌ترین تنگناها خندان نگه می‌داشت، از میان ما به‌کلی رخت بربسته است.

آیا تجارب آرمان‌گرایی‌های دهه‌های گذشته که افراطی‌ترین‌هایش همین احمد قاسمی‌ها و چریک‌های واقعه سیاهکل بودند باعث مرگ آرمان‌شهر در اذهان ما شد یا دلایل دیگری وجود داشت؟ نمی‌دانم، اما اطمینان دارم رساندن امروز به فردا بدون داشتن ایده‌ای از زندگی در دنیایی ایده‌آل و عادلانه، رویت منافع تنگ فردی و ندیدن دیگران بدون گذشتن از خود برای دیگران راه به ابتذال می‌برد. وقتی که پولی از کارگاه و در کنار کوره به عنوان دستمزد برای این استاد علوم سیاسی و این نویسنده خوشنویس می‌رسید، نیمی را برای خورد و خوراک خود برمی‌داشت و بقیه را به سازمانی که داشت از حزب توده جدا می‌شد می‌داد.

سرانجامِ این همه صداقت، تلاش و تعصب تنها این بود که از آبشخور حزب توده و شوروی به دامان مائو و چین بغلتد و آخر سر از بغل دیکتاتور بی‌همتایی چون «انور خوجه» سر دربیاورد (که از آن هم تنها اردوگاه‌های کارش نصیبش شد) و در آنچنان انزوایی مرد که با تنها رفیق هم‌فکر تمام عمر هم دچار اختلاف ایدئولوژیک شده بود و آنقدر به خلوص ایدئولوژیک بها می‌داد که در حال سکته قلبی منجر به مرگ هم در دخمه مجاور را نزد و کوره راهی را تا شهر پیاده رفت.

آیا همه این واقعیات می‌تواند باعث شود که خواندن این سرگذشت اشک از چشم‌های‌مان جاری نکند و چراغی فرا راه آینده‌مان برنیفروزد؟ راستی کدام‌یک از ما می‌توانیم از صحت نهایی راهی که در پیش گرفته‌ایم مطمئن باشیم و آیا جز بر اساس صداقت و یکرنگی با عقاید خود، می‌توان با ملاک دیگری افراد را محک زد؟

*ستوان قبادی افسر کشیک زندان که سران حزب را فراری داد در طول اقامت در شوروی و با دیدن اوضاع آنجا دچار بیزاری شدید و افسردگی شد و به درخواست خودش به کشور بازگشت و بلافاصله توسط رژیم شاه اعدام شد.
**روایت قاسمی از بیتی معروف که بالای سر مشروطه‌خواهان در زنجیر نوشته‌شده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

نگاه تاریخی به جوامع اسلامی و تجربه زیسته آنها نشان می‌دهد که آنچه رخ داد با این احکام متفاوت بود. اهل جزیه، در عمل، توانستند پرستشگاه‌های خود را بسازند و به احکام سختگیرانه در لباس توجه چندانی نکنند. همچنین، آنان مناظره‌های بسیاری با متفکران مسلمان داشتند و کتاب‌هایی درباره حقانیت و محاسن آیین خود نوشتند که گرچه تبلیغ رسمی دین نبود، از محدودیت‌های تعیین‌شده فقها فراتر می‌رفت ...
داستان خانواده شش‌نفره اورخانی‌... اورهان، فرزند محبوب پدر است‌ چون در باورهای فردی و اخلاق بیشتر از همه‌ شبیه‌ اوست‌... او نمی‌تواند عاشق‌ شود و بچه‌ داشته‌ باشد. رابطه‌ مادر با او زیاد خوب نیست‌ و از لطف‌ و محبت‌ مادر بهره‌ای ندارد. بخش‌ عمده عشق‌ مادر، از کودکی‌ وقف‌ آیدین‌ می‌شده، باقی‌مانده آن هم‌ به‌ آیدا (تنها دختر) و یوسف‌ (بزرگ‌‌ترین‌ برادر) می‌رسیده است‌. اورهان به‌ ظاهرِ آیدین‌ و اینکه‌ دخترها از او خوش‌شان می‌آید هم‌ غبطه‌ می‌خورد، بنابراین‌ سعی‌ می‌کند از قدرت پدر استفاده کند تا ند ...
پس از ۲۰ سال به موطن­‌شان بر می­‌گردند... خود را از همه چیز بیگانه احساس می‌­کنند. گذشت روزگار در بستر مهاجرت دیار آشنا را هم برای آنها بیگانه ساخته است. ایرنا که که با دل آکنده از غم و غصه برگشته، از دوستانش انتظار دارد که از درد و رنج مهاجرت از او بپرسند، تا او ناگفته‌­هایش را بگوید که در عالم مهاجرت از فرط تنهایی نتوانسته است به کسی بگوید. اما دوستانش دلزده از یک چنین پرسش­‌هایی هستند ...
ما نباید از سوژه مدرن یک اسطوره بسازیم. سوژه مدرن یک آدم معمولی است، مثل همه ما. نه فیلسوف است، نه فرشته، و نه حتی بی‌خرده شیشه و «نایس». دقیقه‌به‌دقیقه می‌شود مچش را گرفت که تو به‌عنوان سوژه با خودت همگن نیستی تا چه رسد به اینکه یکی باشی. مسیرش را هم با آزمون‌وخطا پیدا می‌کند. دانش و جهل دارد، بلدی و نابلدی دارد... سوژه مدرن دنبال «درخورترسازی جهان» است، و نه «درخورسازی» یک‌بار و برای همیشه ...
همه انسان‌ها عناصری از روباه و خارپشت در خود دارند و همین تمثالی از شکافِ انسانیت است. «ما موجودات دوپاره‌ای هستیم و یا باید ناکامل بودن دانشمان را بپذیریم، یا به یقین و حقیقت بچسبیم. از میان ما، تنها بااراده‌ترین‌ها به آنچه روباه می‌داند راضی نخواهند بود و یقینِ خارپشت را رها نخواهند کرد‌»... عظمت خارپشت در این است که محدودیت‌ها را نمی‌پذیرد و به واقعیت تن نمی‌دهد ...