1. «اسلحه، میکروب و فولاد» [Guns, germs, and steel: the fates of human societies] کتابی است بینا رشته‌ای در تقاطع زیست شناسی، جغرافیا، باستان‌شناسی، تاریخ و انسان شناسی که به قلم دانشمند برجسته و توانا در رشته‌های مختلف، جرد دایموند [Jared Diamond]، نگارش و با ترجمه حسن مرتضوی از سوی نشر بازتاب نگار روانه بازار شده است. این کتاب برمبنای عشق به انسانیت و با طرد هرگونه نگاه نژادگرایانه، ناسیونالیستی، ذات گرایانه، استعمارگرایانه و شرق شناسانه نوشته شده و تاریخ و سرنوشت بشر در مقام کلی واحد را از منظر و افقی بالا واکاوی کرده است.



پرسش اصلی که نویسنده در سراسر کتاب به دنبال پاسخگویی بدان است پرسشی است که یکی از سیاستمداران معروف جزیره استوایی گینه نو، به نام یالی از وی می‌پرسد: «چرا شما سفیدپوست‌ها این همه محموله تولید کردید و به گینه نو آوردید ولی خود ما سیاه پوست‌ها محموله کمی داشتیم؟» به عبارت دیگر چرا جوامع باسواد برخوردار از ابزارهای فلزی (اروپایی‌ها، آسیای شرقی‌ها و آمریکای شمالی‌ها که در این کتاب تحت عنوان اوراسیایی‌ها از آنها یاد می‌شود) جوامع دیگر (بومیان آمریکا، آفریقا و استرالیا) را تسخیر یا نابود کرده‌اند؟ یا به بیان دقیق‌تر، چرا تکامل انسانی در قاره‌های مختلف با سرعتی متفاوت آغاز شد و امروزه همچنان پابرجاست؟ در پاسخ بدین سوال نویسنده تلاش دارد با بهره گیری از علوم مختلف طبیعی و انسانی علل مختلف را شناسایی کند و بدین منظور از دو دسته علل یاد می‌کند. علت نهایی و علل بی واسطه.

منظور از علت نهایی آن شرایط و بستری است که وجود آن زمینه ساز علل دیگر بوده است و بر این اساس دایموند معتقد است که برخی اوراسیایی‌ها از نظر موهبت‌های محیط زیستی مثل گونه‌های گیاهان و حیوانات وحشی، محیط زیست معتدل، فقدان موانع جغرافیایی و انزوای محیطی، مساحت و میزان جمعیت شرایط بهتری را نسبت به سایر جوامع دارا بوده‌اند و همین شرایط باعث پیدایش تولید خوراک برای نخستین بار در این جوامع شده و این عامل خود به تدریج به پیدایش علل بی‌واسطه یعنی فنآوری، سازمان سیاسی، تحصیلات، میکروب‌ها و... انجامیده است.

مناسبت این کتاب برای زمانه حاضر در این است که نشان می‌دهد در تاریخ هیچ چیز ثابت نیست، اوضاع و احوال تغییر می‌کند و برتری گذشته هیچ تضمینی برای برتری آینده نیست. در عین حال، محیط و جغرافیای زیست از اهمیت زیادی برخوردار است و نادیده انگاری یا کم توجهی بدان به نابودی همه چیز منجر خواهد شد. دیگر اینکه نباید دچار توهم نژاد برتر، باهوشی، تاریخ درخشان و . . . شد و نباید علل عقب ماندگی جوامع را به عوامل فرهنگی، ویژگی‌های شخصیتی، ترس، توطئه و . . . نسبت داد، بلکه بایستی علت را در تاریخ و محیط زندگی اقتصادی و زیست محیطی و مناسبات میان سازمان‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی با آن جستجو کرد.



2. «در میان جمع و طرد دیگری» [In the swarm : digital prospects] کتاب دیگری است از بیونگ چول هان [Byung-Chul Han]، فیلسوف انتقادی کره‌ای-آلمانی، که در سال‌های اخیر چندین کتاب از وی به فارسی ترجمه شده است. هان در همه آثار خود به دنبال انتقاد و واسازی مفاهیمی مثل پیشرفت، عقلانیت، کارایی، نئولیبرالیسم، فضای مجازی و... است و محور اصلی کتاب در میان جمع و طرد دیگری نیز نقد جامعه دیجیتال است. این کتاب که با ترجمه محمد راسخ مهند و مهدی پری‌زاده به فارسی ترجمه و از سوی نشر بان روانه بازار شده است، متشکل از دو بخش اصلی و هر بخش دربردارنده مقالاتی کوتاه است و نویسنده در مجموع این مقالات سعی دارد ماهیت جامعه دیجیتالی جدیدی را که همه جوامع جهان کم و بیش به آن ورود کرده‌اند نشان دهد.

سراسر کتاب پر از ارجاع به کتاب‌ها، فیلم‌ها و نقاشی‌های سایر هنرمندان و نویسندگان است و هان تلاش دارد تا با ارجاع به این نویسندگان و هنرمندان در فهم و درک بهتر جامعه جدید یا همان دنیای دیجیتال ما را یاری رساند. نویسنده در بخش اول کتاب، در میان جمع، معتقد است که در جامعه نئولیبرالیستی جدید سوژه دستاورد و عملکرد شکل گرفته است که گریزان از جمع و همواره به دنبال موفقیت و پیشرفت شخصی است. در این جامعه همه چیز حتی استراحت و تفریح نیز حول کار شکل گرفته است و دوستی نه از طریق شرح و روایت و ارتباط چهره به چهره، بلکه از طریق تعداد فالو کردن و از طریق لایک کردن نشان داده می‌شود. به باور هان ما اکنون در عصر توفان دیجیتال زندگی می‌کنیم و این توفان همه جنبه‌های زندگی ما را در نوردیده است.

جامعه دیجیتال، خستگی اطلاعاتی را به‌وجود آورده، کنترل را به حد نهایت رسانده، شهروند را به مصرف کننده تبدیل کرده و همه این موارد توانایی تحلیل افراد را کاهش داده و باعث شده است افراد بیش از پیش از واقعیت فاصله بگیرند و در نتیجه قادر نیستند مناسبات قدرت را به چالش بکشند و آینده‌ای نو را صورتبندی کنند.

بخش دوم کتاب طرد دیگری، به این می‌پردازد که در جامعه جدید زمانه دیگری به سر آمده است و فشارهای روانی امروزی نه از جانب دیگری بلکه ریشه در درون دارد و جامعه‌ای که دیگری ندارد مبتلا به یکسانی است. در این فصل موضوعاتی مثل نگاه، صدا، گوش دادن، زبان و اندیشه دیگری مورد تامل و بحث قرار گرفته است.

مطالعه این کتاب در وضعیت کنونی جامعه ایران بسیار مفید است زیرا زیست جهان جامعه ایرانی در چند سال اخیر و مخصوصاً بعد از ویروس کرونا بیش از پیش تحت سیطره فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی جدید قرار گرفته است و به نوعی رسانه‌ها به رهبران فکری مردم تبدیل شده‌اند. شناخت این وضعیت و مختصات دنیای دیجیتال برای هرکسی که از شبکه‌های اجتماعی جدید مثل اینستاگرام، تلگرام، واتس آپ و... استفاده می‌کند ضروری است و مطالعه این کتاب به افراد کمک می‌کند تا توانایی درک ارزش‌های نهفته در فرم و محتوای رسانه‌ها را کسب کنند و به جای اینکه برده رسانه‌ها شوند، مواجه‌های هدفمند با رسانه‌ها داشته باشند و از آنها بیش از پیش در جهت ایجاد و تقویت ساختارهای دموکراتیک بهره ببرند.



3. شهری شدن روزافزون یکی از مهمترین ویژگی‌های دنیای معاصر است. شهرها به‌طور فزاینده‌ای به محل کار و زندگی انسان مدرن تبدیل شده‌اند تا جایی‌که امروزه شهرها مهمترین مراکز کنترل زندگی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در همه جای جهان هستند. در عین حال شهر و روند شهرنشینی فرایندی مستقل و طبیعی نیست بلکه محصول سیاست، قدرت و گردش سرمایه است. کتاب «خشم شهری: شورش طرد‌شدگان» [Urban Rage: The Revolt of the Excluded] از مصطفی دیکچ [Mustafa Dikec]، با ترجمه مجید ابراهیم پور، بنفشه خسروی و نیما شکرآبی، منشر شده از سوی نشر چرخ به وضوح این امر را نشان می‌دهد.

در این کتاب برخلاف رویکرد رایج در علوم اجتماعی اثباتی که تلاش دارد هرچیزی در شهر را که درون نظم مسلط نمی‌گنجد با رویکردی آسیب شناسانه مورد بررسی قرار داده و با نام گذاری تحت عنوان حاشیه نشین، زاغه نشین، بزهکار و ... نابهنجار و نیازمند اصلاح معرفی کند، همه آن کسانی را که در نتیجه دموکراسی لیبرال، جامعه بازار و برنامه‌ریزی و مدیریت شهری تکنوکراتیک و از بالا به پایین حذف شده و تهی دست، ستم دیده یا فرودست شده‌اند تحت عنوان طردشدگان نام گذاری می‌کند. در این تعبیر طردشدگان می‌تواند هر کسی را در بر بگیرد از اقلیت‌های قومی و مذهبی گرفته تا سیاه پوستان، زنان و مهاجران و پناهجویان.

در این کتاب البته این گروه‌ها بر خلاف نگرش مرسوم پذیرندگانی منفعل و سر به راه سیاست‌های فرادستان معرفی نمی‌شوند بلکه بدن‌هایی رام نشدنی به تصویر کشیده می‌شوند که فعالانه نظم مسلط را به چالش می‌کشند و هر لحظه ممکن است بازگردند و تناقضات نظم موجود را آشکار سازند. بر این اساس سراسر کتاب تلاشی است تا با مطالعه خیزش‌های شهری در شش کشور آمریکا، بریتانیا، فرانسه، سوئد، یونان و ترکیه علل و ریشه‌های خیزش‌های شهری را واکاوی کند و آن مکانیسم‌هایی را افشاء سازد که اقلیت‌های نژادی، مهاجر یا قومیتی و دینی را از زندگی شهری و امکانات و موهبت‌های آن طرد و حذف کرده‌اند. شهر، شهرنشینی و مسائل آن مثل نابرابری، فساد، آلودگی زیست محیطی، ترافیک، بی‌خانمانی، فقر، تن فروشی، اعتیاد و . . . برای هرکسی که در شهر و مخصوصاً شهرهای جهان سوم یا در حال توسعه زندگی می‌کند، مسائلی آشنا است و مطالعه این کتاب به خوبی ریشه‌ها و علل مسائل شهری و چگونگی درهم‌تنیدگی آنها با ائتلاف سیاست، قدرت و گردش سرمایه را نشان می‌دهد و در مقابل آشکار می‌سازد که چگونه این خشونت سیستماتیک، به ایجاد حس طردشدگی، محرومیت و رنج در میان طردشدگان و در نتیجه خشم شهری و در نهایت خیزش‌های شهری می‌انجامد که به‌واسطه آن طردشدگان می‌خواهند نشان دهند سهم چندانی در جامعه‌شان ندارند.

مضاف بر این مطالعه این کتاب به ما بینشی کلی در این باره خواهد داد که خیزش‌های شهری فقط مختص به کشورهای در حال توسعه نیست و فرم دموکراسی لیبرال و ظهور شهرهای نئولیبرال در همه جای دنیا نتیجه‌ای جز نابرابری فزاینده، تبعیض، بی عدالتی و محرومیت اقتصادی برای عده زیادی به همراه ندارد و در نتیجه به چالش کشیده شدن آن از سوی طردشدگان موجه، منطقی و معنادار است.

در نهایت اینکه مطالعه این کتاب نشان می‌دهد که «مردم بلافاصله پس از روبه‌رو شدن با کوچکترین درماندگی‌ها قیام نمی‌کنند. بلکه خشم شهری در طول زمان انباشت می‌شود و زمانی فوران می‌کند که ابزارهای دیگر برای بیان نارضایتی‌ها اثری ندارند».

ایبنا