چهلودو سال حسرت | الف
«گویا ۱۸ آبان ۱۳۲۴ بهدنیا آمدم. پشت جلد یک قرآن مانده از آن روزگار این را میگوید. اما شناسنامه، جوانتر نشان میدهد و ۲۵ آذر را ثبت کرده است. احتمالاً در آن ۳۷ روز بیهویتی، مادر تحصیلکرده دبیرستانهای دوران رضاشاهی و پدر بازرگان، در مذاکرات فیمابین در تردید بودند که آیا به حضور من در این جهان رسمیت بدهند یا ندهند. من هم در آن روز بهخصوص، نمیتوانستم فکر کنم از نسلی خواهم بود که کودتای ۲۸ مرداد، شیفتگی به مدرنیته دوران شاه، وقوع انقلاب اسلامی، دلبستگی به سنت در سالهای پس از انقلاب و جنگ هشتساله را خواهد دید. شاید اگر پدر و مادرم اینها را میدانستند، میگفتند این همه تحول واقعاً خارج از ظرفیت یک نسل است و آن ۳۷ روز را طولانیتر هم میکردند... »
کتاب «در حسرت فهم درست» با این جملات آغاز میشود اما همین یک پاراگراف حرفهای زیادی دارد که مخاطب را چندان هم در انتظار نگاه نمیدارد. مهدی محسنیانراد اینها را در اولین بخش کتاب نوشته است تا بگوید که قرار است تحولات اجتماعی و سیاسی ایران را از منظر ارتباطات تحلیل کند اما این تحلیل ویژه این کتاب نوشته نشده است.
«در حسرت فهم درست» یک اتوبیوگرافی است اما خودزندگینامهنویسیای است که قرار نیست زندگی نویسنده را بیان کند بلکه زندگی پژوهشی یکی از برترین پژوهشگران این مرز و بوم را روایت میکند.
مهدی محسنیانراد در این کتاب مجموعه پژوهشهای خود طی ۴۲ سال در حوزههای ارتباطات اجتماعی، زبان و ارتباط، مطبوعات، خبر و روزنامهنگاری را منتشر کرده است؛ پژوهشهایی که برخی از آنها تاکنون منتشر نشده یا تا سالها نتایج آنها محرمانه مانده بود. کتاب اما همانطور که از مقدمه طرحشده نیز پیداست، صرفاً بیان پژوهشها نیست بلکه هر پژوهش مندرج در کتاب دارای یک بخش «آغاز» است که در آن نویسنده خاطرات و مشاهدات عینی خود را از ماجراها و حاشیههای آن پژوهشها درج کرده است و در این آغازها، تحلیلهایی از نگاه ارتباطی نظریهپرداز «بازار پیام» درج شده است که در لابهلای آن گریزی نیز به بیان زندگی شخصی خود زده است.
نویسنده کتاب در نگارش آن جسارت بسیاری بهخرج داده است، او حتی نخستین پژوهشهای خود در زمان دانشجویی را در این کتاب منتشر کرده و برای بیان بسیاری از واقعیتهای ارتباطی جامعه دیروز و امروز ایران، حاضر شده است نتایج آنها را که میتواند مورد نقد دیگران نیز قرار گیرد، در معرض انتشار بگذارد.
استاد سید فرید قاسمی، پژوهشگر ارشد حوزه رسانه و مطبوعات در خصوص اهمیت این کتاب میگوید: «این کتاب یک نمونه بومی از خودزندگینامهنویسی پژوهشی است که نمونه آن را به این قوت سراغ نداریم.»
کتاب ۲۴ گزارش و پژوهش را در خود جای داده است که برخی از آنها مانند «مشاهدهای مشارکتی درباره گیجها» حاصل از یادداشتهای پژوهشگونه با رویکردی کیفی حاصل از مشاهدات نویسنده است. در همین مطلب او به عنوان یک ناظر به بیان گیجشدگی گروهی از جامعه در روزهای قبل و بعد از انقلاب میپردازد و ریشههای آن را بررسی میکند. در بخشی از این گزارش میخوانیم: « در یک سال اول پس از انقلاب، هر روز صبح از گوشه و کنار شهرها روزنامه تازهای پدیدار میشد. اواخر سال ۵۸ تعداد روزنامهها به حدی رسید که اگر یک روزنامهفروش میخواست روی میز روزنامهاش همه روزنامههای تهران را بگذارد (فقط روزنامه، نه مجله) به میزی به مساحت ۲۴۰ متر مربع احتیاج داشت. کمکم اسم روزنامهها نیز به علت کثرت تعداد، شبیه هم میشد. روزنامههای آزادی، جبهه آزادی، اندیشه آزاد و... نمونههایی از این قبیل روزنامهها بودند. البته خیلی از این روزنامهها فقط یک شماره منتشر شدند. یکی از روزها از روی آدرس اولین شماره یک روزنامه، شماره تلفن دفتر روزنامه را پیدا کردم و به صاحب امتیاز و سردبیر آن زنگ زدم. میخواستم بدانم برای کامل کردن مجموعه روزنامههای نوپا، به دانشجویانم بگویم دنبال شماره دوم آن هم بروند یا شماره دومی ندارد. یک بچه هفت هشت ساله گوشی تلفن را برداشت و بعد که آقاجانش را صدا کرد، باب درد دل سردبیر و صاحب امتیاز و نویسنده باز شد که آقا چاه فاضلاب منزل پر شده و گرفتار بنایی شدهایم و متأسفانه نتوانستیم شماره دوم را منتشر کنیم! در عوض روزنامه آیندگان به عنوان اولین روزنامه منتقد دولت موقت، روز به روز به تیراژ بالاتری دست مییافت».
«کاوشی در اشعار پیشگویی و علائمالظهور شاه نعمتالله ولی» از دیگر مطالبی است که متن کامل آن در این کتاب آمده است. اواسط سال ۱۳۵۷، اشعار پیشگویی شاه نعمتالله ولی که بخشی از آن درباره رویدادهای انقلاب ایران بود به سرعت میان مردم شهرها و روستاهای کشور دست به دست گشت، بهطوری که ویژگیهای یک پیام ارتباط جمعی را به خود گرفت. در این اشعار روند تاریخی ایران آمده و پیشبینی انقلاب اسلامی و رهبری امام خمینی(ره) نیز آمده بود. نویسنده کتاب همانزمان در پژوهشی جعلی بودن این اشعار را مشخص کرد که داستان کامل این پژوهش در کتاب آمده است.
کتاب «در حسرت فهم درست» نه فقط برای همه دانشجویان و دانشآموختگان رشتههای رسانه و ارتباطات بلکه برای همه پژوهشگران درسهای زیادی دارد. شناخت از تحولات اجتماعی ۴۵ سال گذشته ایران و تغییرات رسانهای و رویکردهای پژوهشی بخشی از درسهایی است که کتاب دارد از جمله گزارشاتی پیرامون دیوارنوشتههای دوران انقلاب خیابانهای تهران، نخستین پژوهش مصرف کتاب در یک کتابخانه دانشگاهی، ضرورت توجه به ارتباطات میانفرهنگی در جامعه ایران برای مواجهه صحیح با تحولات جامعه اطلاعاتی، زبان روزنامه مردم، ارگان مرکزی حزب توده ایران، هنجارهای ارتباطی در ضربالمثلها و ۱۱ قرن شعر فارسی، پیامآفرینان مطبوعات ایران در پایان دهه ۱۳۶۰ و... اما مهمتر از آن این است که پژوهشهای ارتباطی در ایران هیچگاه جایگاه اجرایی پیدا نکرده است و صرفاً رفع تکلیفی بوده است برای نهادهای اجرایی.
................ تجربهی زندگی دوباره ...............
