به تازگی کتاب «عشق غریبه‌ها» [The love of strangers : what six Muslim students learned in Jane Austen's London] با عنوان فرعی «سرگذشت شش محصل ایرانی در انگلستان جین آستین» نوشته «نایل گرین» [Nile Green] با ترجمه امیرمهدی حقیقت از سوی نشر چشمه منتشر شده که در ظرف کمتر از یک ماه به چاپ دوم رسیده است. این کتاب روایتی است مربوط به دویست سال پیش؛ زمانی که ایران از هر طرف زیر آتش توپخانه‌های خارجی بود و عباس‌میرزا نایب‌السلطنه قاجار به این نتیجه رسید که تنها راه نجات ایران کسب «دانش روز» است؛ پس چند جوان ایرانی را به لندن فرستاد تا علوم اسلحه‌سازی، نقشه‌برداری، طب، زبان انگلیسی و ... را بیاموزند و با دست پر به ایران برگردند.
نایل گرین، استاد تاریخ دانشگاه لس آنجلس، با تکیه بر سفرنامه فارسی میرزاصالح شیرازی و طی ۹ سال پژوهش در اسناد وزارت خارجه بریتانیا و آرشیو شخصی و یادداشت‌های روزانه سیاستمداران، دانشمندان و دانشگاهیان انگلیسی، کوشیده است تصویری جامع از سال‌های پرفراز و نشیب زندگی و تحصیل این ایرانیان را ارائه دهد؛ سال‌هایی که جین آستین، داستان‌نویس محبوب انگلیسی هم، مهم‌ترین رمان‌های خود را در حوالی اقامتگاه‌های آنان می‌نوشت.
امیرمهدی حقیقت که با ترجمه آثاری در حوزه رمان و داستان کوتاه از جمله جومپا لاهیری، کازوئو ایشی گورو و هاروکی موراکامی برای بزرگسالان شناخته شده، و نیز در حوزه ادبیات کودک و نوجوان هم ترجمه‌هایی -از جمله قصه‌های تری جونز و جونی بی جونز- را در کارنامه خود دارد، این بار با ترجمه این اثر پژوهشی، کوشیده است تا نور تازه‌ای بر تاریخ قاجار و روابط ایران و اروپا در آن دوره بتاباند. چنان که در ابتدای کتاب اشاره شده، نایل گرین اجازه ترجمه «عشق غریبه‌ها» را رسما به امیرمهدی حقیقت داده است. در ادامه گفت‌وگوی ایبنا را با امیرمهدی حقیقت می‌خوانید:
آقای حقیقت در ابتدا درباره رابطه نایل گرین با اسلام و همچنین با ایران توضیح بدهید.
نایل گرین، نویسنده «عشق غریبه‌ها»، استاد تاریخ اسلام و تاریخ جنوب آسیا در دانشگاه لس آنجلس است. او به تبادلات فرهنگی میان آسیا و اروپا علاقه‌مند است و در این زمینه بسیار سفرها و پژوهش‌ها کرده است. نایل گرین در مقدمه «عشق غریبه‌ها» می‌نویسد: «در سال‌های اواخر دهه ۱۹۹۰، من سرگرم مطالعه تاریخ اسلام در لندن بودم- لندنی که پیدا بود نقشش را به عنوان مهد آمیزش مسلمانان مختلف اروپایی خوب پذیرفته بود. من پس از پایان دوره دبیرستان و پیش از ورود به دانشگاه چند سالی را در خاورمیانه و به ویژه در ایران پرسه زده بودم و دوست مسلمان کم نداشتم.» در مکاتباتی که طی ترجمه این کتاب با او داشتم، نایل گرین با خوشحالی از سفرهایش در دوران دانشجویی و جوانی به شهرهای مختلفی در سراسر ایران می‌نوشت- از یزد گرفته تا قم و شیراز و زاهدان، از شمال تا جنوب.
نگاه گرین به همزیستی میان مسلمانان و غریبه‌ها چگونه است؟ گرین تجربه این شش مسلمان ایرانی که برای یافتن دانش به اروپا آمده‌اند را به میانجی چه عناصری روایت می‌کند؟ آیا سفرنامه میرزاصالح اساس شکل‌گیری این کتاب است؟
نایل گرین با کشف سفرنامه میرزاصالح شیرازی به اروپا و به خصوص سال‌های اقامتش همراه با چند محصل دیگر ایرانی در انگلستان، تصمیم می‌گیرد با پژوهشی گسترده به تصویری روشن‌تر از این ایرانیان در آن سال‌ها دست یابد و آن را در اختیار خواننده قرار دهد. نایل گرین در مقدمه کتابش می‌نویسد: «وقتی به خاطرات روزانه فارسی یک دانشجوی مسلمان در لندن دویست سال پیش برخوردم، چنان بود که انگار یک ماشین زمان پیدا کرده‌ام ساخته شده از جوهر و کاغذ که دو دوره ما را به هم ربط می‌داد. این خاطرات که نسخه فارسی‌اش چاپ شده ولی هیچ گاه به انگلیسی ترجمه نشده، شبیه کلیدی بود به روان‌شناسی جغرافیایی شهر از نگاه یک مسلمان گمنام، یک تور پیاده به نقطه‌های پیوندخورده به اسلام.»
نایل گرین تصویری را که در اثر حضور اسلام‌گرایی افراطی در قلب اروپا در رسانه‌ها شکل گرفته، ناقص می‌داند و از «زندگی آرام میلیون‌ها شهروند خوب مسلمان در سراسر اروپا» سخن می‌گوید. او می‌نویسد که «من می‌خواهم آن سوی دیگرِ این حکایت را روایت کنم- حکایت همراهی هرروزه و وابستگی‌های شخصی - که در خاطرات آن محصل مسلمانِ فراموش‌شده یافتم. «عشق غریبه‌ها» کتابی در خصوص امور انتزاعی نظیر «اسلام و دموکراسی» یا «شریعت و حقوق شهروندی» نیست. کتابی است درباره آدم‌های واقعی، که با یکدیگر زندگی می‌کردند- شانه به شانه هم، حتی دوست و کنارآمده با هم.»
نایل گرین در بخش دیگری از مقدمه‌اش درباره انگیزه نوشتن این کتاب می‌نویسد: «می‌خواهم نشان بدهم که مسلمانان تا حد بسیار زیادی، خود، بخشی از گذشته اروپا هستند و دست کم برخی از آنها، مشتاق به دانش، خرد و مدارایی بوده‌اند که بی‌تردید بخش بزرگ‌ترِ تمدن مدرن اروپاست، و حتی در آن سهم دوسویه‌ای هم ایفا کرده‌اند. اینکه امروز مسلمانان تا چه حد می‌خواهند در این تمدن همچنان سهم ایفا کنند، از ابعاد حکایتی است که در اینجا نقل خواهد شد، فراتر خواهد رفت. ولی نکته در این است که چون پیشتر این کار را کرده‌اند، باز هم می‌توانند.»
با اینکه میرزا صالح، بریتانیا را «سرزمین آزادی» می‌خواند اما کاستی و عقب افتادگی آن را نیز دیده است تا جایی که طبق گزارش‌هایی که این دانشجویان به وطن می‌فرستند، عباس‌میرزا تصمیم می‌گیرد در روزنامه‌های انگلیسی آگهی کند تا مردم به جای آمریکا به ایران بیایند. این مسئله نشان می‌دهد که نگاه این افراد تنها معطوف به زرق‌وبرق‌ها و با شیفتگی کورکورانه نبوده بلکه با واقعیت‌های جامعه بریتانیای قرن نوزدهم مواجه شده‌اند و دید صرفاً توریستی نداشته‌اند. در این باره توضیح دهید.
برخلاف بیشترِ سفرنامه‌های قبل و پس از او، میرزاصالح در سفرنامه‌اش، نه خود را باخته، نه دست پایین گرفته و نه به تحقیر و تمسخر سرزمین و فرهنگ بیگانه پرداخته است. او را باید صاحب جایگاهی ناصرخسروگونه دانست که گنجینه گران‌بهایی در فرهنگ سفرنامه‌نویسی به فارسی از خود به جاگذاشته است.
مواجهه خودتان با این اثر چگونه بود و آیا این اثر توانسته نور روشنگری را بر تمدن ایرانی-اسلامی و غربی بتاباند؟
برخلاف بسیاری از روایت‌ها از رابطه میان «اسلام و غرب»، این کتاب روایتی است از همراهی و دوستی. با بهره‌گیری از خاطرات فارسی آن محصل مسلمان، و مستندات مرتبط با پنج همسفر و همراهش، «عشق غریبه‌ها» رشته روابط میان این ایرانیان و میزبانان انگلیسی‌شان را دنبال می‌کند. در ترجمه «عشق غریبه‌ها» انگیزه‌ام این بود تا به ارائه تصویری نزدیک و روشن از مناسبات اندک‌شناخته‌شده اروپا و به خصوص انگلستانی در سپیده دم انقلاب صنعتی، در آغاز توسعه امپراتوری، و در بحبوحه تجربه اجتماعیِ بزرگِ کثرت‌گرایی دینی با دنیای پهناور اسلام، و در نتیجه به درک بهتری از تاریخِ خاورمیانه و اروپا کمک کنم. انگیزه دیگرم از ترجمه این کتاب شبیه انگیزه خود نویسنده بوده است. اینکه کلیشه‌های کهنه پیشرفته بودن اروپاییان و دانش‌ستیزی مسلمانان در عصرهای گذشته را به چالش بکشم.
این نکته را هم لازم است اضافه کنم که «عشق غریبه‌ها» روایتی است غیرسیاسی از حضور چند ایرانی محصل در لندن در سال‌های آغاز قرن نوزدهم. تحلیل سیاسی و قضاوت در خصوص اثرگذاری این جوانان پس از بازگشت‌شان به ایران را باید در منابع دیگر جست. کتاب حاضر پا در این کفش نمی‌کند و به قول زنده‌یاد کریم امامی، مترجم در جایگاه تحلیل ننشسته است.
شما تاکنون بیشتر روی ادبیات داستانی متمرکز بوده‌اید. چه شد که به ناداستان رو آوردید؟
من پیش از این هم چند اثر غیرداستانی ترجمه کرده‌ام. علاوه بر مقالات و نوشته‌هایی که در مطبوعات منتشر شده، کتاب‌های «به عبارت دیگر» (جومپا لاهیری) که به آموزش زبان خارجی می‌پردازد، «هیپی» (پائولو کوئلیو) که کوئلیو از زبان کوئلیوست، و نیز کتاب «زندگی‌های خیلی خوب» (متن سخنرانی جی کی رولینگ در جمع فارغ التحصیلان دانشگاه هاروارد) از ترجمه‌های من در خارج از حیطه ادبیات داستانی است.
بعد از «عشق غریبه‌ها»، آیا اثر تازه‌ای در دست ترجمه دارید؟
بله، رمان «کلارا و خورشید» نوشته کازوئو ایشی گورو را ترجمه کرده‌ام که به زودی از سوی نشر چشمه منتشر می‌شود. این دومین اثر از ایشی گوروست که ترجمه می‌کنم. اثر قبلی پیش از دریافت جایزه نوبل با عنوان «غول مدفون» در ایران منتشر شد.
کتاب «عشق غریبه‌ها» نوشته نایل گرین با ترجمه امیرمهدی حقیقت در 490 صفحه و با قیمت 155 هزار تومان توسط نشر چشمه به چاپ رسیده است.
