درازنای زخم‌های نام‌ناپذیر | اعتماد


خداوند، آیا قساوتت حکمتی است که ما از آن سر درنمی‌آوریم؟ پس چه ناقص خلق‌مان کرده اگر محکوم به رنج بردنیم. چگونه است که همه یکسان رنج نمی‌برند؟!»
- از متن کتاب

«عصیان» [Rebellion]، اثر بدیع و ژرف‌اندیشانه یوزف روت [Joseph Roth] نویسنده اتریشی است. داستانی مهیج و تامل‌برانگیز، نه تنها برای اهل کتاب که برای آحاد جامعه‌ای که به‌شدت و حدت درگیر‌و‌دار مفاهیم اولیه انسانی دست و پا می‌‌زند. مردمی که در درازنای قرون طعم تلخ ستم‌پیشگی و جنون و جهالت و خودکامگی را همه و همه با هم چشیده و دم بر نیاورده. مردمی رنج دیده و امیدوار به رسیدن روزهایی برآمده از رویاهایی نه‌چندان دور و دراز...

عصیان» [Rebellion] یوزف روت [Joseph Roth]

روایت تلخ و گزنده آندریاس پوم، سرباز فداکاری که در جنگ جهانی یک پایش را از دست داده و تنها دستاوردش از جنگ، مجوز دولتی داشتن یک جعبه موسیقی خیابانی است برای امرار معاش، تکرار و باز تکرار یک تراژدی انسانی است.

پوم به قناعت‌پیشگی و زیاده نخواستن و سر در گریبان بودنش عادت کرده و از کسی مطالبه‌ای ندارد و با هیچ آدمی در جامعه اعم از فرو دست و بالا‌دست سر ناسازگاری ندارد. با این حال یک اتفاق پیش‌بینی نشده او را به تحمل ناعادلانه شش هفته زندان وامی‌دارد و ازاینجاست که سر به عصیان می‌گذارد و دولت، فرا‌دستان و گاه خداوند را به پرسش‌هایی معنادار و فیلسوف‌مآبانه فرا می‌خواند. پرسش‌هایی از این دست که به راستی عدالت از کدام نهان‌خانه بر آدمیان می‌تابد و متولیان و مجریانش از کدام رتبه و مرتبه‌اند و محکومان از کدام؟

او گاه به پیدا و پنهان جنگ ناخن می‌‌کشد و گاه به پس از آن. با این همه بر جنگ افروزان نمی‌آشوبد و بیش از همه‌چیز، واژه‌ها را به هماوردی معنا و مضمون اصیل و حقیقی‌اش می‌طلبد. واژه‌هایی چون عدالت، حقیقت، راستی‌آزمایی، سهم‌خواهی و در نهایت حق.

روت می‌گوید: «دولت باید مسوولیت اشتباهات خود را بر عهده بگیرد، نه اینکه یک شهروند اشتباهات دولت را گوشزد کند.»
شاید این جمله که به ظاهر ساده به نظر می‌رسد، بارها و بارها بر زبان ساکنان خیابان زندگی این کره خاکی و به ظاهر پهناور، جاری شده باشد اما هیچگاه پاسخ در‌خور اعتنا و متقاعد‌کننده‌ای نیافته باشد. چرا؟! چرای آن، حل معمای سر در کلافِ قرن‌ها سردرگمی و ناپیدایی و نیست‌انگاری اندیشه‌هایی است که چیز زیادی از زندگی نخواسته‌اند.

... و اما نزدیک به این‌ مضمون «سقوط» نام رمانی از آلبر کامو، نویسنده خلاق قرن بیستمی فرانسه و برنده جایزه نوبل ادبیات در سال 1957 میلادی است. در رمان «سقوط» نیز که نخستین‌بار در سال ۱۹۵۶ منتشر شد، کامو به زبان و بیانی دیگر، آدمی را به تامل و طرح پرسش‌هایی از این دست وامی‌دارد. پرسش‌هایی کمابیش شبیهِ آنچه یوزف روت در «عصیان» طرح می‌کند.

در رمان آلبر کامو، ژان باتیست کلامنس که دیرزمانی وکیل پایه یک دادگستری بوده و حالا خود را قاضی توبه‌کار می‌خواند، در شبی آرام و بی‌هیجان بر کناره رود سن، شاهد خودکشی زن زیبارویی بوده که بی‌تفاوت از کنار آن گذشته است. او تا قبل از این اتفاق همه فضایل انسانی را در خود داشته و جامعه‌ای به تحسینش شب و روز نداشته است؛ اما ژان باتیست کلامنس بعد از آن دچار سقوطی هولناک از ارزش‌های انسانی شده و در محاکمه اخلاق، خود پا پیش گذاشته و ...

در ترازوی نقد منصفانه عملکرد کلامنس و پوم نکته‌ای باریک‌تر از مو هست که با توجه به آن شاید بتوان پاسخ برخی از پرسش‌های متبادر شده به ذهن‌های نیم‌بیدار و نیم‌اندیشه‌ورز را یافت؛ اینکه جامعه رو به زوال و تهی از آرزو چگونه می‌تواند از انسان‌هایی شرافتمند، فرومایگانی بسازد که خود از این همه بی‌خبرند.

«عصیان» نشانگر مظلومیت یا خود‌آزاری یا هر تعریف قابل‌قبولی که باشد، محصول ظلمی است پایدار. ظلمی برآمده از جانب اندیشه‌هایی بیمار که همچون سلول‌های سرطانی، بدنِ نحیفِ جامعه را در بر می‌گیرند و در کوتاه‌زمانی، فروپاشی مهار نشده‌ای را در بطن تاریخ رقم می‌زنند.

در برشی از کتاب می‌خوانیم:
«پای مصنوعی نرسید، اما به‌ جایش بی‌نظمی، سقوط و انقلاب از راه رسید. آندریاس پوم تازه دو هفته بعد آرام گرفت، آن‌هم بعد از آنکه از روزنامه‌ها، اتفاق‌ها و حرف‌های آدم‌ها دستگیرش شد که در جمهوری‌ها هم این حکومت‌ها هستند که سرنوشت کشور را در دست دارند. در شهرهای بزرگ به روی شورشیان آتش می‌گشودند. اسپارتاکیست‌های کافر ساکت نمی‌شدند. احتمالامی‌خواستند حکومت را سرنگون کنند. آنها متوجه نبودند که کارشان چه عواقبی ممکن بود در پی داشته باشد. یا بدطینت بودند یا ساده‌‌لوح. تیرباران شدند، حق‌شان بود. آدم‌های معمولی نباید در کار خردمندان دخالت کنند. در این میان، آنها منتظر کمیسیون پزشکی بودند. قرار بود در مورد نحوه ادامه کار بیمارستان و توانایی یا ناتوانی بیماران برای کار کردن و چگونگی تأمین زندگی بیماران تصمیم گرفته شود. شایعه‌ای در دیگر بیمارستان‌ها پیچیده بود مبنی‌ بر اینکه فقط موجی‌ها می‌توانند در بیمارستان‌ها بمانند. به مابقی افراد مبلغی پول داده می‌شد و به بعضی هم مجوز جعبه موسیقی، اما صحبتی از دکه تمبر فروشی و نگهبانی در پارک یا موزه نبود.»

از بی‌شمار درس گفتارهای عصیان یکی این است:
باید دردمندان و قناعت‌پیشگان را بیش از پیش دریافت که بر آن چه می‌کنند جز نام معلول و نه علت نمی‌توان گذارد.
در توصیف این کتاب تاثیرگذار در ادبیات جهان نقد و نظرهای بسیاری نوشته شده است که هر کدام گوشه‌ای ازاین اثر مشعشع و جاودان را به تصویر کشیده‌اند.

چنان که روزنامه بریتانیایی در مطلبی درباره این رمان خواندنی نوشته است: «عصیان پرتره‌ای از خرده‌ریزهای به‌ جامانده از جامعه‌ای متلاشی‌‌شده را در کمال سادگی به تصویر می‌کشد؛ اما با وجود این سادگی تا مدت‌ها بعد از خواندنش به فکر خواننده خطور می‌کند.» (گاردین)

خواندن این داستان جذاب را که با آموزه‌های فلسفی، اخلاقی و ... قابل‌اعتنایی همراه است، به‌شدت پیشنهاد می‌شود. «عصیان» را بخوانیم و بر رویدادهای آن با جدیت درنگ کنیم؛ کتابی که به ما می‌گوید قصه‌ها تنها برای خواندن نیستند. رمانی که یادآوری می‌کند به ما که درک بهتر هستی جز با تن دادن به اندیشه و کتاب میسر نیست.
«عصیان» به تازگی با ترجمه سینا درویش عمران و کیوان غفاری از سوی نشر بیدگل منتشر شده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...
تراژدی روایت انسان‌هایی است که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، اما داستان همه‌ی آنهایی که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، تراژیک به نظر نمی‌آید... امکان دست نیافتن به خواسته‌هامان را همیشه چونان سایه‌ای، پشت سر خویش داریم... محرومیت ما را به تصور و خیال وا می‌دارد و ما بیشتر از آن که در مورد تجربیاتی که داشته‌ایم بدانیم از تجربیات نداشته‌ی خود می‌دانیم... دانای کل بودن، دشمن و تباه‌کننده‌ی رضایتمندی است ...