اسباب‌بازی‌های ادبی بزرگسالانه | شرق


سزار آیرا [César Aira] نویسنده‌ آرژانتینی، متولد 1949 است و بیش از پانزده کتاب منتشر کرده. «کنگره ادبیات» [The Literary Conference (El congreso de literatura)] جزوِ اولین کتاب‌هایی است كه از این نویسنده با ترجمه ونداد جلیلی، به فارسی منتشر شده. داستان کتاب درباره‌ یک دانشمند دیوانه‌ است که گنجی باستانی پیدا می‌کند، ثروتمند می‌شود و تصمیم می‌گیرد با دستگاه تاگ‌سازی‌اش، کارلوس فوئنتس را به تولید انبوه برساند. این کتاب درواقع یک رمان کمیک علمی تخیلی و هجوآلود است. با نگاهی اجمالی به کارهای آیرا به‌راحتی می‌شود شخصیت‌های غیرعادی، متوهم‌ها و مجانین را شناسایی کرد که در حال به‌هم‌ریختن دنیا هستند. هرچند درنهایت متوجه می‌شویم کار دنیا به‌‌خودی‌خود خراب‌تر از آن است که با این کارشکنی‌ها آب از آبش تکان بخورد.

سزار آیرا [César Aira] کنگره ادبیات» [The Literary Conference (El congreso de literatura)]

سزار آیرا خودش را «یک خواننده‌ بلندنظر» می‌داند. او همه‌‌چیز می‌خواند و همه‌چیز می‌بیند. ازاین‌روست که همه‌طور متن و گفتاری در رمان‌ها و داستان‌های کوتاهش بینامتنیت پیدا می‌کنند. کمیک‌ها، برنامه‌های صبحگاهی تلويزیون، رمان‌های زرد و انبوهی از سابژانر‌های این‌چنینی در کار آیرا وارد شده‌اند. این نوعی ویرانگری است. اما نه از آن شکل خودویرانگری ادبی که مثلا در «ننامیدنیِ» بکت می‌بینیم. این شکل از ویرانگری ادبی در متن، بسیار رادیکال‌تر است چراکه برخلاف مدل بکتی، ذره‌ای خودش را جدی نمی‌گیرد. اگر بکت با لوازم ادبیات کلاسیک اقدام به خودویرانگری متن خودش می‌کند، آیرا با آشغال‌های فرهنگی این کار را انجام می‌دهد. با بی‌مووی‌ها، تاک‌شو‌ها، سریال‌های در‌پیت و میز‌گرد‌های دوزاری آخر شب با کارشناس‌های قلابی. او آن‌ها را می‌گیرد و از نو سرهم‌شان می‌کند تا در عین ویران‌کردن فرهیختگی کارش، چیزی جدید خلق کرده باشد. از این جنبه او هنرمندی اصیل است. چون هنرمند کسی است که برای امر نو ریسک می‌کند.

شاید در عین ویرانی، این شکل از بازیافت ادبی، حائز تواضعی نیز باشد. چراکه کنایی است و کنایه به‌هر‌حال ناشی از تواضع است. ازاین‌روست که «کنگره‌ی ادبیات» بیشتر از هر چیز، یک رمان مهربان است. آیرا با عطوفت، برای خواننده‌اش داستان تعریف می‌کند، فلسفه‌بافی می‌کند، کلی درباره‌ دختر‌ها و داستان‌ها و شکست‌های عشقی و مسائل عموما پیش‌پا‌افتاده‌ زندگی حرف می‌زند، شخصیتش را از فقر مطلق به ثروت و نعمت می‌رساند، هر کاری می‌خواهد می‌کند، یک افتضاح اساسی به بار می‌آورد، آن را رفع‌ورجوع می‌کند و بعد هم رمان تمام می‌شود. او به وجوه جذابیت‌برانگیز فرهنگ پاپ علاقه‌مند است. به خشونت نهفته در فرهنگ پاپ و به تحریک‌کنندگی‌اش.

او درباره‌ خصلت آوانگارد آثارش می‌گوید: «آوانگارد یک واژه‌ نظامی است و شخص آوانگارد پیشروی قشونی است که برای تخریب و درهم‌کوبیدن حرکت کرده است. درحالی‌که من همیشه برای ساختن و ایجاد‌کردن آمادگی دارم». در جای دیگری، عجیب‌و‌غریب‌بودن داستان‌هایش را این‌گونه توصیف می‌کند: «آن‌ها قصه‌های دادائیستی پریان هستند. یک توصیف بهتر هم ازشان دارم، آن‌ها اسباب‌بازی‌های ادبی بزرگسالانه‌اند». او دلیل اين را كه این‌ اسباب‌بازی‌ها برای بزرگسالان هستند، بینامتنیت‌شان با کافکا، ژول‌ورن، و متون علمی و فلسفی در کنار فرهنگ پاپ می‌داند. آیرا درواقع با این شیوه‌ نوشتن به‌دنبال انتقال حسی از آزادی است که خودش آن را در ادبیات لمس کرده. او معتقد است برای رسیدن به این نقطه «کمی مسخرگی هم لازم است» چون واقعیت به‌خودی‌خود مسخره و همیشه اتفاقی است «حتی وقتی اتفاقی نمی‌افتد». آیرا عاشق نوشتن است آن‌قدر که آن را به‌ کندی انجام می‌دهد تا بیشترین لذت را از لحظاتی که در حال نوشتن است ببرد «من عاشق نوشت‌افزارم. کاغذ، خودکار مداد، مدادتراش...». او معتقد است که با نوشتن تصاویری را طراحی می‌کند، درست مثل یک طراح یا تصویرساز: «من شکلی نگاره‌نوشت ساخته‌ام که یعنی با کلمات یک ایماژ می‌سازم. ایماژی که در حال تغییر و تبدیل‌شدن است». او گاهی هم در خارج از خانه می‌نویسد: «کافه هم جای خوبی برای نوشتن است. اما فقط یک یا نیم‌صفحه را می‌شود در کافه نوشت. برای آوردن ایده‌ها روی کاغذ خیلی جای خوبی است. اما مشخص است که نوشتن یک کتاب در جای شلوغ و پررفت‌وآمدی مثل کافه نشدنی است».

درعین‌حال اعتقادی هم به زیادنوشتن و پرکاری از بابت صفحات کتاب ندارد: «زیاد تایپ‌کردن کار میمونی است که جلوی ماشین تحریر نشاندندش. من نهایتا روزی ده صفحه توان نوشتن داشته باشم. بیشترش از توان فیزیکی‌ام خارج است. خواندن زیاد هم در این دوره سخت است. من نمی‌خواهم یک رمان هزارصفحه‌ای به خواننده‌هایم بدهم». او قرار است مخاطبان را فقط سرگرم‌ کند البته به‌شکلی که شایسته‌اش هستند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...
به قول هلدرلین، اقامت انسان در جهان شاعرانه است... شعر در حقیقت تبدیل ماده خامی به نام «زبان»، به روح یا در حقیقت، «شعر» است. بنابراین، شعر، روح زبان است... شعر است که اثر هنری را از اثر غیرهنری جدا می‌کند. از این نظر، شعر، حقیقت و ذات هنرهاست و اثر هر هنرمند بزرگی، شعر اوست... آیا چنان‌ که می‌گویند، فرازهایی از بخش نخست کتاب مقدس مسیحی که متکی بر مجموعه کتب مقدس یهودیان، یعنی تنخ است، از اساطیر شفاهی رایج در خاور نزدیک اخذ شده یا خیر؟ ...