ابوالقاسم اولاد فردوسی | ایبنا


کتاب «دشمنِ دشمنِ من: پیامدهای عملیات سیا علیه ابوالقاسم لاهوتی (۱۹۵۳ ۱۹۵۴)» [My Enemy’s Enemy: Consequences of the CIA Operation against Abulqasim Lahuti, 1953–54] نوشته ماشا کیراسیرُوا [Masha Kirasirova] با ترجمه کاوه بیات از سوی انتشارات جهان کتاب منتشر شده است.



این کتاب پس از مقدمه به چشم‌اندازهای جدیدی بر کودتای [۲۸ مرداد] ایران، جنگ روانی و جبهه فرهنگی جنگ سرد، پیامدهای عملیات سیا، زندگی‌نامه خودنوشت و میراث لاهوتی و میراث لاهوتی بعد از ۱۹۵۴ می پردازد. سپس به کتاب‌شناسی اشاره کرده و در پیوست‌های کتاب درباره خودم / ابوالقاسم لاهوتی، نامه‌ها / ترجمه محسن شجاعی، نامۀ لاهوتی به استالین، ۷ ژوئن ۱۹۵۰، نامه لاهوتی به الکساندر نیکالایویچ پاسکربیشف، ۳ ژوئن ۱۹۵۰ و نامه رضا روستان به لاهوتی، اکتبر ۱۹۴۸ آمده است. پایان بخش کتاب نیز به شعر / ابوالقاسم لاهوتی، تصویرها و نمایه‌ها پرداخته دشه است.

در پیوست کتاب، اسنادی روسی در ارتباط با این کتاب آورده شده است؛ از جمله نامه‌هایی که لاهوتی نوشته است یا به او نوشته‌اند. در کنار این نامه‌ها، مقاله‌ای به قلم لاهوتی که در واکنش به عملیات سیا علیه او در نشریات شوروی منتشر شده بود با عنوان «درباره خودم» آورده شده است و همچنین تصاویری از صفحات کتاب مجعول «زندگی من».

بخش کمتر شناخته شده جنگ سرد
کتاب «دشمن دشمن من» کتابی تاریخی درباره بخش کمتر شناخته شده جنگ سرد است که در آن سیا، اتحاد جماهیر شوروی و شاعر مهاجر ایرانی، ابوالقاسم لاهوتی در آن حضور دارند. این کتاب به شبکه پیچیده جاسوسی، دیپلماسی فرهنگی و مانورهای سیاسی که مشخصه این دوره بود، می‌پردازد. در اوایل دهه ۱۹۵۰، چشم‌انداز ژئوپلیتیک تحت سلطه جنگ سرد بود و ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی برای نفوذ در سراسر جهان با هم رقابت می‌کردند. ایران به دلیل موقعیت استراتژیک و اهمیت سیاسی خود به کانون این مبارزه تبدیل شد و ابوالقاسم لاهوتی، شاعر ایرانی که به اتحاد جماهیر شوروی مهاجرت کرده بود به افزایش نفوذ شوروی در ایران کمک می‌کرد. به همین دلیل عملیات سیا علیه لاهوتی توسط دونالد ویلبر آغاز شد که معتقد بود در صورت تسلط شوروی، لاهوتی به طور بالقوه می‌تواند به عنوان یک رهبر در ایران انتخاب شود.

برای جلوگیری از این امر، سازمان سیا انتشار یک زندگینامه فارسی اما تقلبی را ترتیب داد که لاهوتی را به عنوان انسانی منفی و بی اخلاق به تصویر می‌کشید. این اقدام برای بی‌اعتبار کردن او و کاهش نفوذ او در ایران و در داخل شوروی بود. انتشار زندگینامه تقلبی عواقب قابل توجهی برای لاهوتی داشت. لاهوتی که به کمیته مرکزی در مسکو احضار شد، مجبور شد از اعتبار خود دفاع کند. این عملیات سیا، به طور ناخواسته موقعیت لاهوتی نزد سران شوروی را بالا برد و به او اجازه داد تا دشمن دیرینه خود، بوبوجون غفوروف را در مورد مسائلی مانند قوم زایی تاجیک نقد کرده و خود فرد مورد اعتماد آن‌ها شود. کیراسیروا برای نوشتن این کتاب از اسناد و مصاحبه‌های آرشیوی شوروی که اخیراً طبقه‌بندی شده برای بازسازی وقایع و نتایج عملیات‌های سیا استفاده می‌کند. این روش‌شناسی، درک دقیقی از تأثیر عملیات سیا بر جایگاه حرفه‌ای و اجتماعی لاهوتی در مسکو برای مخاطبان ارائه می‌دهد.

یک شورش ضدحکومتی نافرجام در تبریز
در سال‌های نخست دهه ۱۳۳۰، دونالد ویلبر یکی از مأموران سیا در ایران، در چارچوب تبلیغات ضدکمونیستی که به راه انداخته بودند، با کمک یکی از دستیاران ایرانی‌اش به نام علی جواهرکلام، کتابی با عنوان «شرح زندگانی من» به نام ابوالقاسم لاهوتی جعل و منتشر کرد. اگرچه این کتاب جز در همان روزنامه‌هایی که اصولاً با رشته تبلیغات پیش‌گفته همراه بودند، بازتاب چندانی نیافت، به گونه‌ای بر زندگی واقعی ابوالقاسم لاهوتی که به دلیل تنگ‌نظری مقامات روس و تاجیک حزب کمونیست کم‌وبیش مغضوب شده بود، تأثیر بسیاری نهاد و باعث اعاده حیثیت او شد.

در ژانویه ۱۹۵۴، ابوالقاسم لاهوتی شاعر مهاجر ایرانی که بیش از سه دهه در اتحاد شوروی زندگی می‌کرد، برای حضور در برابر کمیته مرکزی حزب کمونیست به مسکو احضار شد. در ملاقات‌هایی که طی چند جلسه با تعدادی از اعضای عالی‌رتبه حزب داشت، دریافت که انتشار یک زندگی‌نامه خودنوشت به زبان فارسی که از تجارب وی از دوران حضور در شوروی تصویر نه‌چندان مثبتی ارائه می‌کرد، دلیل احضار وی بوده است. در این دیدارها لاهوتی با تأکید اظهار می‌دارد که نویسنده این زندگی‌نامه نیست. او که از سال ۱۹۲۲ در پی یک شورش ضدحکومتی نافرجام در تبریز از ایران گریخته بود، می‌توانست از سی‌ودو سال خدمت صادقانه به حزب کمونیست سخن بگوید: در مقام یک نویسنده و فعال حزبی، اشتغال اولیه‌اش در یک انتشارات در مسکو، دوران دانشجویی‌اش در دانشگاه کمونیستی زحمتکشان شرق، خدمت در کمیساریای معارف ازبکستان در اواخر دهه ۱۹۲۰ و آن‌گاه در کمینترن و دبیرخانه اتحادیه نویسندگان شوروی و ….

چیرگی روس‌ها بر بخش‌هایی از قلمرو ایران
مقاله‌ای که با عنوان «دشمنِ دشمنِ من: پیامدهای عملیات سیا علیه ابوالقاسم لاهوتی (۱۹۵۳ ۱۹۵۴)» در این کتاب به فارسی ترجمه و ارائه شده است، از جمله آثاری است که داده‌های اصلی آن تنها در پی گشایش حاصل از فروپاشی شوروی و بازشدن بخشی از آرشیوهای روسیه به سوی پژوهشگران حاصل شده است و به طور طبیعی مهم‌ترین بخش آن را نیز دو موضوع مرتبط با سیاست‌های اتحاد شوروی شکل می‌دهد؛ یکی سرگذشت شخص لاهوتی در شوروی که اگرچه از معدود کمونیست‌های ایرانی بود که از «تسویه‌» های استالینی جان به در برد، همان‌گونه که در این بررسی آمده است، در آن چرخه مهیب سرنوشت او همانند میلیون‌ها شهروند شوروی دیگر به مویی بند بود.

موضوع دیگری که در این بررسی اهمیت دارد، سیاست‌های کلان روسیه شوروی در ارتباط با ایران و ایرانی است؛ نوعی دشمنی که پیشینه آن به دوران تزاری برمی‌گردد و از همان مراحل نخست چیرگی روس‌ها بر بخش‌هایی از قلمرو ایران، نخست در قفقاز و آن‌گاه در آسیای میانه، به صورت مبارزه با زبان فارسی آغاز شد؛ حتی در نقاطی چون تاجیکستان که برای بخش خردی از فارسی‌زبانان آن حدود حق حیات قائل شدند، همان‌گونه که در این بررسی آمده است، نهایت تلاش خود را کردند تا از هویت تاجیکی تعریف به دست دهند در تقابل با ایرانیت. البته در این سعی نیز ناموفق نبودند و میراث آن همانند میراث برجای‌مانده از دیگر تدابیر ضد ایرانی آنها، هنوز بر مناسبات منطقه‌ای ایران سنگینی می‌کند. ابوالقاسم لاهوتی شاعر وطن‌پرست ایرانی، جسورانه و با وجود خطرهای بسیار، در برابر تلاش‌هایی از این قبیل ایستادگی کرد.

لاهوتی تحولات سیاسی ایران را دنبال می‌کرد
در ژانویه ۱۹۵۴، شاعر مهاجر ایرانی ابوالقاسم لاهوتی که بیش از سه دهه بود در اتحاد شوروی زندگی می‌کرد برای حضور در برابر کمیته مرکزی حزب کمونیست به مسکو احضار شد. در ملاقات‌هایی که طی چند جلسه با تعدادی از اعضای عالی رتبه حزب داشت از جمله با و یا چسلاو مولوتوف و دبیران اول و دوم کمیته مرکزی نیکیتا خروشچف و میخائیل سوسلوف دریافت که انتشار یک زندگی‌نامه خود نوشت به زبان فارسی که از تجارب وی از دوران حضور در شوروی تصویر نه چندان مثبتی ارائه می‌کرد دلیل احضار وی بوده است. در این دیدارها لاهوتی مؤکداً اظهار داشت که نویسنده این زندگی‌نامه نیست. او که از سال ۱۹۲۲ در پی یک شورش ضد حکومتی نافرجام در تبریز از ایران گریخته بود، می‌توانست از سی و دو سال خدمت صادقانه به حزب کمونیست سخن بگوید در مقام یک نویسنده و فعال حزبی اشتغال اولیه‌اش در یک انتشارات در مسکو دوران دانشجویی‌اش در دانشگاه کمونیستی زحمتکشان شرق؛ خدمت در کمیسریای معارف ازبکستان در اواخر دهه ۱۹۲۰؛ و آنگاه در کمینترن و دبیرخانه اتحادیه نویسندگان شوروی که موجب شد بتواند در کنار چهره‌هایی چون ایلیا ارنبورگ یاکوب کولاس میخائیل کولتسف، بوریس پاسترناک و دیگر مشاهیر عضو یک هیئت رسمی باشد که در سال ۱۹۳۵ برای حضور در کنگره دفاع از فرهنگ رهسپار پاریس شد.

لاهوتی در تمام دورانی که در شوروی بود همیشه تحولات سیاسی ایران را دنبال می‌کرد و درباره آن می‌نوشت در پی یکی از مهمترین رخدادهای تعیین کننده تاریخ ایران در قرن بیستم وی از فرصت استفاده کرد تا مقامات شوروی را از رشته مسائل متفاوتی مطلع سازد آزار و تعقیب ایرانیان در تاجیکستان تحت لوای مباره با پان ایرانیسم؛ و آنچه وی مصادره به مطلوب شعرای کلاسیک ایرانی به عنوان ملک طلق میراث تاجیکی تلقی می‌کرد. وی تمامی این موارد را تقصیر باباجان غفوروف دبیر اول حزب کمونیست تاجیکستان می‌دانست که نه فقط قوی‌ترین چهره جمهوری تاجیک به شمار می‌رفت بلکه نفوذ و ارتباطات گسترده‌ای نیز در مسکو داشت. در نتیجه غفوروف که تا این مرحله در عملکردش کوچک‌ترین شبهه‌ای وجود نداشت رسماً از سوی کمیته مرکزی توبیخ شد.

زندگی‌نامه مجعول محصول یک عملیات پنهانی بود
با توجه به مسائل عاجلی که در اوایل سال ۱۹۵۴ ذهن مسکو را به خود مشغول می‌داشت اینکه خروشچف سوسلوف و مولوتوف به موضوع زندگی‌نامه خود نوشت لاهوتی به زبان فارسی و مناسبات وی با غفوروف و ابعاد سیاسی مصادره ادبیات فارسی پرداختند، خود می‌تواند شگفت‌انگیز به نظر آید همان گونه که اندک زمانی بعد کمیته مرکزی و لاهوتی دریافتند این زندگی‌نامه مجعول محصول یک عملیات پنهانی بود که توسط اداره اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در اواخر سال ۱۹۵۳ در ایران اجرا شد. این مقطع را می‌توان محل تلاقی علائق شوروی در ایران و یک آسیای میانه پساجنگ جهانی دوم تلقی کرد که در خلال آن به نحوی ناخواسته تضادهای موجود میان سیاست‌های شوروی درباره ملیت‌ها - که هنوز هم تا بعد از دوره پساشوروی کم و بیش لاینحل مانده است - صورت آشکاری به خود می‌گیرد.

یکی دیگر از نتایج ناخواسته این تلاقی بیانگر آن است که شکاف میان کارزار لفظی و سازگاری سیاسی شوروی در ایران ۱۹۵۳ در حوزه سیاست‌های فرهنگی دارای وضوح کمتری است و بالآخره آنکه این ماجرا نشان داد که سیاست‌های گسترده‌تر شوروی در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی تا چه حد می‌تواند بر زندگانی و میراث چهره‌های شاخص تأثیرگذار باشد و در این مورد به خصوص بر زندگی ابوالقاسم لاهوتی یکی از اعضای صاحب نام جامعه ایرانیان تبعیدی در اتحاد شوروی و چهره‌ای در معرض توجه فزاینده تاریخ‌نگاران و پژوهشگران حوزه ادبیات.

چشم‌انداز جدیدی به کودتای ۲۸ مرداد ایران
تحقیقات مربوط به کودتای ۱۹۵۳ سیا در ایران در چارچوب یک دسترسی فزاینده به منابع تحول یافته است. همانگونه که مالکلم برن، مدیر طرح روابط ایران و آمریکا در آرشیو امنیت ملی خاطرنشان کرده است از آنجا که بسیاری از اسناد ذیربط سیا در این خصوص در اوایل دهه ۱۹۶۰ گم یا منهدم شده‌اند، روایت آمریکایی از این عملیات که تی پی آجاکس نام داشت تا سال‌ها تحت‌الشعاع روایت‌های دست اول اما بسیار ویرایش شده دو نفر از عوامل درگیر این عملیات سیا بوده است کرمیت روزولت و دانالد ویلبر در سال ۲۰۰۰ نیز رساله سرنگونی مصدق نخست وزیر ایران نوامبر ۱۹۵۲ اوت ۱۹۵۳ گزارشی به سفارش بخش تاریخ سیا توسط نیویورک تایمز آشکار و نشر شد.



روزولت و ویلبر هر دو در زمره گروهی از فارغ التحصیلان کالج‌های برتر آمریکایی بودند که به خدمت سیا در آمدند؛ گروهی که هنری کیسینجر در جمله‌ای معروف آنها را آریستوکراسی ای توصیف کرد که خود را وقف خدمت به ملت کرده بودند کرمیت روزولت، نوه تئودور روزولت از رؤسای جمهور آمریکا و یک افسر اطلاعاتی و فارغ‌التحصیل هاروارد برای فرماندهی این عملیات انتخاب شد. ویلبر نیز با توجه به تجارب گسترده‌اش در مقام یک مأمور اطلاعاتی در منطقه و ایران که پایان نامه دکترای خود را در دانشگاه پرینستون درباره بناهای دوره ایلخانی در ایران گذرانده بود به عنوان برنامه‌ریز و مجری اصلی این طرح انتخاب شد. از این رو جای شگفتی نیست که روایت‌های دست اول این عوامل بیانگر ذهنیت جنگ سردی تشکیلات آیزنهاور و رویکرد خصمانه‌اش بر ضد کمونیست جهانی باشد برآورد آنها از تهدیدات شوروی تمرکز آنها بر مصدق و توصیفی که از برکناری وی از مسند قدرت به دست می‌دهند به سرمشق و دستورالعملی برای کودتاهای بعدی ایالات متحده در دیگر نقاط جهان تبدیل شد که خود موضوع تحقیقات دیگری شد که درباره این رویارویی دوران جنگ سرد صورت گرفت.

اسنادی از آرشیو استالین برای طرح جنگ سرد
با دسترسی بیشتر تاریخ‌نگاران به منابع جدید درباره کودتای ۱۹۵۳، از جمله مجموعه‌های جدید آرشیوی خارج از ایالات متحده تاریخ‌های شفاهی خاطرات و اسناد شخصی لایه‌های پیچ در پیچ کودتا در مقام یک واقعه بین‌المللی وضوح بیشتری یافت. یرواند آبراهامیان با استفاده از منابع آرشیوی وزارت امور خارجه بریتانیا بر نقش بحران نفت ایران و نیز نقش شرکت نفت انگلیس و ایران و دولت بریتانیا در تشویق آمریکا به اتخاذ یک رویکرد سرسختانه در قبال مصدق تأکید کرده است. در مجموعه مقالاتی که تحت عنوان محمد مصدق و کودتای ۱۹۵۳ در ایران به کوشش مالکوم برن و مارک گازیوروسکی منتشر شد برای روشن‌تر شدن ابعاد و پیامدهای کودتای ۱۹۵۳ از مجموعه متنوعی از اسناد آرشیوی آمریکایی و بریتانیایی که در دسترس بوده‌اند منابع ایرانی و اسناد آرشیوهای شوروی و آذربایجان استفاده شده است ولی در عین حال که این جوانب جدید آشکار شدند عملکرد شوروی در این دوره بنا به مجموعه ای از دلایل که بیشتر به دور از دسترس ماندن اسناد شوروی ارتباط دارد - هنوز ناشناخته است در یکی از تحقیقات بدیع و متأخری که در زمینه دیدگاه‌های سیاست‌گذاران شوروی در دوره مصدق صورت گرفته است.

آرتمی کالینوسکی با بهره‌برداری از مجموعه اسناد مولوتوف در آرشیو دولتی روسیه درباره تاریخ سیاسی و اجتماعی تصویری از یک رهبری بی علاقه و مظنون به مصدق ارائه می‌دهد که بیانگر آن است که در مورد او و نهضت ملی او برداشت فوق‌العاده نادرستی داشته‌اند با این حال، کالینوسکی اذعان دارد که کار او به دلیل دشواری‌های موجود در دسترسی به اسناد ذیربط، مخصوصاً اسناد آرشیو سیاست خارجی فدراسیون روسیه کار جامعی نیست در حالی که درباره ابعاد سیاسی و اقتصادی ایفای نقش یا عدم ایفای نقش شوروی در ایران بررسی چندانی نمی‌توان صورت داد عملیات سیاسی علیه لاهوتی گوشه‌هایی مهم از ابعاد فرهنگی این رویارویی و نتایج آن در شوروی را روشن می‌کند. در این بررسی با استفاده از اسنادی که از آرشیو استالین، طرح جنگ سرد کتابخانه لامونت در دانشگاه هاروارد و دیگر مآخذ آرشیوی شوروی در دسترس قرار گرفته‌اند و همچنین مصاحبه‌های صورت گرفته در روسیه و تاجیکستان روایتی ارائه خواهد شد که برای درک جنگ سرد فرهنگی‌ای که خارج از عرصه اروپا آمریکا جریان داشت اهمیت دارد.

ابوالقاسم اولاد فردوسی
«ابوالقاسم الهامی» فرزند «میرزا احمد الهامی» با نام مستعار «ابوالقاسم لاهوتی» ۲۰ مهر ماه سال ۱۲۶۶ در کرمانشاه متولد شد. در ١۶ سالگی برای ادامه تحصیل به تهران رفت و تا ١٩ سالگی به درویشان و اشعار مذهبی گرایش داشت، خودش نیز اشعار دینی و عرفانی می‌سرود. با توجه به برخی از اشعارش در سنین جوانی از «حیران علی‌شاه» که از درویشان نامدار کرمانشاه بود پیروی می‌کرد. اولین اشعار او در روزنامه «حبل‌المتین» به چاپ رسید و از نخستین کسانی بود که به زبانی ساده و روان شعر می‌سرود. از او مجموعه‌ای شامل قطعه، غزل و چند تصنیف به جای مانده‌است. لاهوتی واژه‌ها، استعارات و تشبیه‌های جدیدی را وارد زبان شعر کرد. زبان شعر او ساده و عامه‌فهم است، اما در غزل زبانی نزدیک به زبان رایج در ادبیات کلاسیک فارسی دارد. او در وزن عروضی نوآورانه عمل می‌کرد و در اشعارش به دلیل آشنایی با ادبیات اروپا گاهی مصراع‌ها را کوتاه و قافیه‌ها را جابه‌جا می‌کرد.

به همین دلیل لاهوتی را پیشگام در شعر نوی فارسی می‌دانند. «شمس لنگرودی» در این مورد می‌نویسد: «نخستین شعر نو را در ایران، ابوالقاسم لاهوتی در سال ۱۲۸۸ خورشیدی سروده است. هرچند بسیاری این صفت را به «تقی رفعت» نسبت می دهند». دیوان لاهوتی با کوشش و مقدمه «احمد بشیری» برای اولین بار در ایران بعد از انقلاب، در سال ۱۳۵۸ توسط انتشارت امیرکبیر به چاپ رسید. لاهوتی، دور از ایران و تاجیکستان، در ۲۵ اسفند ۱۳۳۶ در یکی از بیمارستان‌های مسکو، دنیا را ترک کرد و در گورستان «نووودویچی» مسکو به خاک سپرده شد. این بیت از اشعار لاهوتی که از فراغ خورشید می‌گوید، بیانگر احوال او دور از وطن و زبان فارسی است: خورشید من کجایی؟ سرد است خانۀ من / دور از رخت، سرای درد است خانۀ من.



او همچنین سخت دلبسته فردوسی بود و شاهنامه او را با همکاری همسرش به زبان روسی ترجمه کرد. در خانهٔ وی با نستعلیق درشت خطاطی شده است:

رفیقان اگرچه نه من طوسی‌ام / ‏‬ابوالقاسم اولاد فردوسی‌ام

ماشا کیراسیروا، استادیار تاریخ در دانشگاه نیویورک ابوظبی است. او سردبیر جهان‌های روسی-عربی: تاریخ مستند (OUP، 2023) و کتاب راهنمای روتلج دهه شصت جهانی بین اعتراض و ملت‌سازی است.

کاوه بیات متولد ۱۳۳۳ در تهران، تاریخ‌نگار، پژوهشگر ایرانی و نوه دختری صولت‌الدوله قشقایی است. وی مقالاتی در فصلنامه گفتگو و ماهنامه جهان کتاب و ماهنامهٔ اندیشهٔ پویا دارد. بیات دبیر مجموعه‌های «تاریخ معاصر ایران» و «آسیای میانه و قفقاز» در شرکت نشر و پژوهش شیرازه کتاب (انتشارات شیرازه کتاب ما) است.

کتاب «دشمنِ دشمنِ من: پیامدهای عملیات سیا علیه ابوالقاسم لاهوتی (۱۹۵۳ ۱۹۵۴)» نوشته ماشا کیراسیرُوا با ترجمه کاوه بیات در ۱۲۰ صفحه و قیمت ۱۵۰ هزار تومان از سوی انتشارات جهان کتاب منتشر شده است.