روایت آنکه موطن مرفه و بی‌دغدغه خویش عزم سفر می‌کند | الف


عبدالرحمن منیف [Abd al-Rahman Munif] یکی از پیشروترین چهره‌های ادبیات مدرن عرب به شمار می‌آید که تنوع تجارب زیستی‌اش او را از معاصران‌اش متمایز می‌سازد. منیف که کودکی و نوجوانی را در شهر امانِ اردن گذرانده و برهه‌هایی حساس از زندگی‌اش، از جمله تحصیلات دانشگاهی، تثبیت کار نویسندگی، روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و نقد ادبی‌اش را در سفری پرنشیب و فراز در کشورهای عربی طی کرده، خزانه‌ای غنی از این زیسته‌ها را در آثارش گرد آورده است.

عبدالرحمن منیف [Abd al-Rahman Munif] خلاصه کتاب معرفی درخت‌ها و قتل مرزوق» [الاشجار و اغتيال مرزوق]

او اغلب نگاهی تاریخی و هستی‌شناختی به انسان معاصر دارد و به همین سبب است که زندگی ملت‌ها را از خلال وقایعی همچون جنگ، کودتا، استیلای استعمارگران، ظهور و سقوط دیکتاتورها و انقلاب‌ها مورد آسیب‌شناسی قرار می‌دهد و این پدیده‌ها را به شکلی فرازمانی و فراسرزمینی در رمان‌هایش منعکس می‌کند. آدم‌ها در جهان داستانی او گرچه قربانیان رخدادهای مشخصی هستند، اما مابه‌ازای بیرونی‌شان در اغلب کشورهای خاورمیانه و در دوره‌های مختلف تاریخی قابل جست‌وجوست. این ویژگی را از همان اولین اثر او، «درخت‌ها و قتل مرزوق» [الاشجار و اغتيال مرزوق] که اقبالی گسترده در جهان عرب یافت، می‌توان به‌وضوح دید.

رمان «درخت‌ها و قتل مرزوق» دو فصل دارد؛ فصل اول در کوپه‌ی قطاری که به سمت مرز می‌رود و با دو شخصیت اصلی می‌گذرد و فصل دوم که وقایع پس از رسیدن به مقصد را روایت می‌کند. عمده‌ی بار قصه بر دوش گذشته‌ای است که منجر به وقوع حوادث تلخ زمان حال شده است. در فصل نخست، دو همسفر از حکایت دور و درازی می‌گویند که این آدم‌های امروزی، از آن‌ها مایه گرفته‌اند. سهم غالب روایت در این بخش بر عهده‌ی الیاس است که از راه دستفروشی و دوره‌گردی امرار معاش می‌کند. همسفرِ او و راوی رمان که منصور نام دارد، درباره‌ی حال و روز کنونی الیاس می‌پرسد و او در پاسخ، سرِ قصه‌ای طولانی و پر نشیب و فراز را باز می‌کند که حکایت‌گر زندگی سراسر ماجرا و رنج اوست.

روایت الیاس بسیار به سندباد بحری در داستا‌ن‌های هزارویک‌شب شباهت دارد. همانند سندباد، او از موطن مرفه و بی‌دغدغه‌ی خویش عزم سفر می‌کند و راهی خطیر و پرپیچ و خم را پشت سر می‌گذارد. الیاس بسیار بلندپرواز بوده و سر پر سودایی داشته است. او هر شب بر سر بازی می‌نشسته و به‌دنبال بردن در آن بوده است. مواقع بسیاری بوده که برنده شده و از این رهگذر سود بسیاری عایدش شده، اما باخت‌های‌اش خود قصه‌ای مجزا و درازدامن دارند که مفصلاً در رمان به آن‌ها پرداخته شده و از تأثیر شگرف این ناکامی‌ها بر سرنوشت الیاس گفته شده است.

اما منصور که غالب روایت فصل دوم در دست اوست و مدام گریزهایی از حال به گذشته و برعکس دارد، داستانی کاملاً متفاوت از همراه‌اش در این سفر طولانی نقل می‌کند. او که استاد سابق دانشگاه است، وقایع اجتماعی متنوع‌تری از الیاس را شرح می‌دهد. شخصیت الیاس وجه اقلیمی‌ غالب‌تری دارد و رگه‌هایی از بدویت در آن مشهود است. اما در منصور مدنیت پررنگ‌تر است و عنان رفتار و رویه‌های‌اش را به دست می‌گیرد. منصور برخلاف الیاس که اغلب تجارب‌اش را در شهرکی به‌نام طِیبه گذرانده و هر چه می‌گوید رنگ و بویی از همین مکانِ شبیهِ ناکجاآباد دارد، از شهری مدرن حکایت می‌کند که در آن دیکتاتوری در تک‌تک اجزای‌اش رسوخ کرده است. الیاس و منصور هر دو در یک موضوع مشترک‌اند؛ دیستوپیایی که در آن زیسته‌اند، آن‌ها را پس زده و هر دوی آن‌ها آدم‌هایی بی‌وطن به شمار می‌آیند.

عبدالرحمن منیف کوشیده از خلال روایات الیاس و منصور، جهانی را به تصویر بکشد که در عین این‌که مهد و موطن انسان‌هاست، کانون شرارت نیز هست و به همین سبب فرزندان خویش را می‌بلعد، یا از خود می‌راند. برای الیاس، شهرک طِیبه، مصداق همین حکایت است و او گرچه خود را متعلق به زادگاه‌اش می‌داند و دل از آن نمی‌کَند، اما هرچه مصیبت بر سرش آمده، به واسطه‌ی این شهر نفرین‌شده و مردم‌اش بوده است. شهر منصور نیز علیرغم مظاهر بارزی که از مدرنیته دارد، همچنان درگیر خشونت‌های پیدا و پنهانِ بدوی خویش است و از آن خلاصی ندارد. این شهر نیز که برای مخاطب ناشناخته است، مأمنی برای آسودن محسوب نمی‌شود و شهروندان متعهد را بیش از سایر اعضای جامعه از خود دور می‌کند.

شهری که منیف در داستان‌اش ترسیم می‌کند، یکی از مؤلفه‌های پرچالش این کتاب به شمار می‌آید. در نگاهی کلی و گذرا، این شهرْ فاقد مابه‌ازای دقیق و مشخص در دنیای بیرون به نظر می‌آید و نویسنده تلاش می‌کند وجهی تمثیلی، فرازمانی و مستقل از موقعیت جغرافیایی یا تاریخی به داستان‌اش ببخشد. هرچند که در لایه‌های زیرین‌تر داستان می‌توان دید که این شهر به پایتخت‌های کشورهای استبدادزده‌ی بیرون‌آمده از جنگ جهانی دوم، از قبیل عراق، اردن، سوریه و مصر، شباهت‌های بسیار دارد. شاید بتوان حتی از برخی وقایع سیاسی به نقاط اشتراک روشن‌تری میان این شهر تمثیلی با نمونه‌های واقعی‌اش رسید.

اما این رمان به‌جهت ساختن چشم‌اندازی از زندگی بشر قرن بیستمی که انواع رخدادهای سیاسی را تجربه کرده و به‌ هر نحوی کوشیده خود را از ورطه‌ی استبداد بیرون بیاورد درخور اهمیت است. مفهوم کلیدی در این تجارب متنوع که منیف از انسان معاصر به تصویر می‌کشد، نزدیک شدن به طبیعت است. درخت‌ها در این رمان، نماینده‌ی طبیعت انسانی‌اند. آن‌ها الگوی امید و مبارزه برای ساختن جهانی بهترند که همواره دستخوش جاه‌طلبی‌ها و قدرت‌نمایی‌های سوداگران قرار می‌گیرند و نبودِ آن‌ها تیره‌روزی و درماندگی را برای جهان آدمیان رقم می‌زند. هرجا که درخت و به‌تبع آن طبیعت ناب انسانی حضور پررنگ‌تری دارد، دست زورگویان بسته‌تر می‌ماند، خون کم‌تری ریخته می‌شود، مستبدان میدان عمل محدودتری می‌یابند و دنیا جای روشن‌تری برای زندگی است. عبدالرحمن منیف، راه رهایی انسان را در بازگشت به همین طبیعت اولیه معرفی می‌کند؛ طبیعتی که کم‌تر نشانی از تمامیت‌طلبی و انحصار در آن می‌توان یافت.

[«درخت‌ها و قتل مرزوق» اثر عبدالرحمن منیف باترجمه موسی اسوار و توسط نشر هرمس منتشر شده است.]

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

دختری نوجوان، زیبا و در آستانه‌ بلوغ است و به خاطر فقر خانواده‌اش در یک محله‌ بدنام زندگی می‌کند... خواهرش نیز یک زن بد نام است... با رسیدن به سن بلوغ باید کار خواهر بزرگترش را انجام دهد تا کمک خرج خانواده باشد... پسر یک راهب ریاکار بودایی است... عاشق میدوری می‌شود اما خجالت می‌کشد از اینکه عشقش را به میدوری اظهار کند؛ به‌رغم اینکه همانند سایر همبازیان خود به کار خواهر بزرگتر میدوری آگاه است ...
تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...