فهم بدنمند جهان | اعتماد


«من، خودم، عبارت از بدنم هستم؛ تا جایی که ادراک می‌کنم؛ حرکت می‌نمایم؛ کنشی را انجام می‌دهم و ارتباطی برقرار می‌کنم.» سارا هایناما [Sara Heinämaa] تلاش داشته این ایده را در کتاب پژوهشی خود «به سوی پدیدارشناسی تمایز جنسی» [Toward a phenomenology of sexual difference] دنبال کند. او معتقد است تمایز جنسی هنوز به عنوان یک مساله تجربی محض در نظر گرفته می‌شود، مساله‌ای که به علوم مردم‌شناختی، روانشناختی و زیست‌شناختی تعلق دارد و از پدیدارشناسی استعلایی و هستی‌شناسی بنیادین بسیار دور است. با این همه متذکر می‌شود که پایه‌گذار پدیدارشناسی یعنی هوسرل ما را به تحقیق درباره برساخته شدن معنای این تمایز به عنوان «رخدادی این جهانی» ترغیب کرده است.



در این کتاب، با تکیه بر این روایت، استدلال می‌شود که تمایز جنسی باید نه تنها به عنوان اختلافی بیولوژیکی یا اندامی، بلکه به‌طور بنیادین‌تری، به صورت دو اسلوب متفاوت و دو حالت متمایز از روی‌آوری بدنی فهمیده شود. بدین‌ترتیب، مذکر بودن و مونث بودن، در هیچ موجودیت خاص یا نظامی از موجودیت‌ها- اندام‌واره‌ها، دستگاه تناسلی، هورمون‌ها، و ژن‌ها- تثبیت نشده، بلکه به عنوان دو شیوه متفاوت نسبت برقرارکردن با ابژه‌ها، عمل‌کردن بر آنها و متاثرشدن از آنها برساخته شده است. هایناما با تکیه بر این فهم پدیدارشناسانه از بدن‌های‌مان به عنوان ابزار اولیه ادراک، حرکت، کنش و ارتباط، دست به بازخوانی کتاب «جنس دوم» نوشته سیمون دو بووار می‌زند.

عنوان کامل کتاب «به سوی پدیدارشناسی تمایز جنسی» شامل نام‌های هوسرل، مرلو-‌‌پونتی، بووار است. اما این لیست می‌توانست مفصل‌تر نیز باشد. در متن هایناما، بووار نه تنها با هوسرل و مرلو-پونتی بلکه همچنین با کیرکگارد، نیچه، هگل، سارتر و لویناس در یک تراز قرار می‌گیرد. هایناما با این کار نشان می‌دهد که روش فکری بووار اساسا روشی پدیدارشناسانه است و او در مقام متفکر، کاری فلسفی انجام داده است. او معتقد است تاکنون خوانش‌های «جنس دوم» بعضی جنبه‌های آن را از نظر انداخته و بعضا آن را زیر سایه سارتر دیده‌اند. یکی از جنبه‌های بدیعِ این کتاب آن است که هایناما در اینجا استراتژی غالب به‌کاررفته از سوی بسیاری از بووارشناسان را دنبال نمی‎کند که دیدگاه‌ها و دغدغه‌های اگزیستانسیالیستی بووار را به دقت از دیدگاه‌های کسانی مثل ژان‌پل سارتر، ادموند هوسرل، مارتین هایدگر و موریس مرلو-پونتی جدا می‌کنند.

«به سوی پدیدارشناسی تمایز جنسی» نقطه عطفی در بووارشناسی محسوب می‌شود که نویدبخش نگرش تازه‌ای به آثار بووار است. هایناما به‌طور خاص به ما نشان می‌دهد که «جنس دوم» تا چه حد برای تبیین تمایز جنسی از مفاهیم پدیدارشناسانه و اگزیستانسیالیستی بهره می‌برد. او ردِ کار بووار را در موقعیتی دنبال می‌کند که حقیقتا به آن تعلق دارد، یعنی در میانه آثار اصلی اندیشه پدیدارشناسانه و اگزیستانسیالیستی. هایناما خصوصا به ما نشان می‌دهد که بووار چگونه در کتاب «جنس دوم» با به‌کارگیری خلاقانه مفاهیم پدیدارشناسانه و بینش‌های اگزیستانسیالیستی، نوعی تبارشناسی فلسفی از تمایز جنسی ارایه داده است.

هدف هایناما در این کتاب، سوای تلاش موفقیت‌آمیزش در قراردادنِ دوباره کار بووار در متن سنت‌های پدیدارشناسی و اگزیستانسیالیسم (یعنی سنت‌هایی که بووار در آنها مشارکت فعال داشته)، آن است که ثابت کند هم پدیدارشناسی و هم اگزیستانسیالیسم همچنان می‌توانند منابعی غنی برای فهم محدودیت‌ها و امکان‌های مندرج در یک هستی جنسیت‌یافته و نژادمند دراختیارمان بگذارند. او نشان می‌دهد که چطور بحث بووار مبتنی بر نظرات هوسرل و مرلو پونتی درباره بدنمندی (بدن و ذهن) است. هایناما علاوه بر قایل‌شدن جایگاهی برای اثر بووار در میان سنت‌های پدیدارشناسی و اگزیستانسیالیستی، تلاش موفقیت‌آمیزی در فراهم‌کردن منبعی برای فهم محدودیت‌ها و امکان‌های تبعیض جنسی و نژادی داشته است. شش فصل این کتاب حاصل پژوهشی دقیق و باریک‌بینانه‌اند و تحلیل‌هایی ارزشمند و اصیل از برخی از دشوارترین و فرّارترین مفاهیم پدیدارشناسانه و اگزیستانسیالیستی دراختیار خواننده می‌گذارند که مستقیما در آثار بووار موضوعیت پیدا می‌کنند، مفاهیمی نظیر بدن بی‌نام، رویکرد شخصی، تناهی انسان، استعلا و درون‌ماندگاری. طبق نظر هایناما نخستین‌بار بووار بود که بر این نکته تاکید کرد که «مساله زنان» صرفا خواست ارزش برابر نیست، بلکه متضمن پژوهشی فلسفی درباره خاستگاه‌های ارزش‌ها و ارزش‌گذاری‌ها هم هست.

پرسش‌های رادیکال ایریگ رای پیرامون تمایز جنسی، ریشه‌های‌شان به تاملات بووار برمی‌گردد. هایناما در فصل اول کتاب با عنوان «فیلسوف و نویسنده»، نقل‌قولی از زندگینامه خودنوشته بووار («بهترین سال‌های زندگی») را آورده که در آن، بووار دیدگاهش را درباره رابطه بین نظریه و عمل بیان کرده است: «اگر نظریه‌ای من را قانع می‌کرد، دیگر برایم چیزی بیرونی نبود؛ بلکه رابطه‌ام با جهان را دگرگون می‌کرد و رنگ تازه‌ای به تجربه‌ام می‌داد. خلاصه آنکه من قوه نیرومندی برای جذب ‌و هضم‌کردن و حس رشدیافته‌ای برای نقدکردن داشتم و فلسفه برایم واقعیتی زنده بود.» هایناما برمبنای نقل‌قول‌هایی از این دست چنین استدلال می‌کند که نوشته‌های بووار ما را با یک فهم بدیل از فلسفه‌ورزی آشنا می‌کنند. در متن‌های بووار، کار فلسفی اصولا به صورت جست‌وجوی حقیقت و دنبال‌کردن شواهد و همچنین به ‌پرسش‌کشیدن و ارتباط‌گرفتن با دیگران دیده می‌شود.

هایناما در دو فصل آخر، بر جوانب ذاتا بیناسوبژکتیوِ بدنمندی نزد بووار تاکید می‌کند و به طرزی قانع‌کننده نشان می‌دهد که طبق نظر بووار، فرد نمی‌تواند هویت خودش را بسازد بی‌آنکه در همان حال، به دیگران نیز اجازه دهد در ساختن این هویت نقش داشته باشند. موفقیت هایناما در نشان‌دادن اینکه بووار چگونه هم تمایز جنسی را از حالت امری طبیعی درآورده و هم آن را تصدیق می‌کند، الگوی الهام‌بخش و خوبی است برای پژوهشگران معاصری که در پی روشن‌کردن ابهام‌های موجود در تمایز جنسی هستند. کتاب «به سوی پدیدارشناسی تمایز جنسی» به تازگی (1400) توسط نشر «گام نو» در 275 صفحه به چاپ رسیده و توسط حمید ملک‌زاده ترجمه شده است.