سیدجواد نقوی | فرهیختگان


کتاب «جامعه فرسودگی، جامعه شفافیت» [مجموع دو کتاب The transparency society و The burnout society] اثر متفکر کره‌ای-آلمانی بیونگ چول هان [Byung-Chul Han]، از جمله آثاری است که ناظر به وضع فعلی ما نیز هست. هان در سیر فکری خودش سال‌هاست می‌کوشد تا دریابد ارتباط تکنیک-‌مدرنیته متاخر -که در شکل پلتفرم‌های جدید ذیل غول‌های سرمایه‌داری به‌وجود آمده است- چه اثراتی بر جوامع انسانی مدرن گذاشته و درخلال این طرح، بحث از جامعه فرسودگی می‌کند که وصف جامعه مدرن است. جامعه مدرن که درگیر انواع افسردگی‌هاست و ایضا مدرنیته متاخر که علاوه‌بر تسخیر بدن‌ها این‌بار ذهن‌ها و روان‌ها را هم تسخیر کرده است.
طرح هان وجه دیگری هم دارد. جوامعی که ذیل شفافیت همین پلتفرم‌ها افسرده شده‌اند. او نقدی جدی به مدعای شفافیت در دوره کنونی دارد و معتقد است این شفافیت بیش از آنکه راه مطلوب را نشان دهد شبیه به گره‌ کوری است که هم قدرت و هم جامعه را مختل می‌کند و البته در اینجا قدرت است که سود می‌برد و جامعه در این وضع، همچنان موضوع یا سوژه فرسودگی است.
با سیدمهدی ناظمی‌قره‌باغ، مدرس و پژوهشگر فلسفه راجع‌به دو کتاب بیونگ چول هان گفت‌وگویی کرده‌ایم که بخش نخست آن را از نظر می‌گذرانید.



بیونگ چول‌هان عقیده دارد فضای جوامع تغییر کرده و از دیدگاه‌های جامعه انضباطی-که میشل فوکو مطرح می‌کرد-به‌سمت دیدگاه‌های روانشناسی و روانکاوی-یا جامعه دستاوردسالار- حرکت کرده است. آیا به چنین پارادایم جدیدی رسیده‌ایم؟

فکر نمی‌کنم که جامعه انضباط‌سالار [کنار] رفته باشد؛ فکر می‌کنم جامعه انضباط‌سالار وارد مرحله جدیدی شده است و هرکسی براساس چیزی-که اسمش را «محصول» یا «دستاورد» می‌گذارد- سنجیده می‌شود. این ادامه روند و تطوراتی است که متافیزیک غربی داشته است. بگذارید حرف آخر را همین اول بزنم. متافیزیک با تقدم فعلیت بر قوه آغاز می‌شود یعنی آنکه هستی را نه براساس امکانات بفهمیم -که اگر این‌طور باشد ناگزیر هستی را در وجه غایبش معتبر خواهید شمرد- بلکه هستی را براساس فعلیت‌ها و حضورش بسنجیم. این تقدم فعلیت بر قوه در طی تاریخ چندهزارساله‌ای که به آن دسترسی داریم، اشکال متفاوت و متنوعی پیدا می‌کند. اشکال مدرن این رویداد -به یک معنا- رادیکال‌ترین و شدیدترین اشکال متافیزیک هستند. بین آنچه فوکو می‌گوید و آنچه تحت‌عنوان جامعه شفاف و دستاوردسالار می‌بینیم، ابدا جدایی وجود ندارد بلکه ادامه همان سیر هستند که در آن سیر شما بنا دارید و این‌طور می‌فهمید که چیزها همه باید فراچنگ آیند و همه در دسترس باشند و یا باید همه‌چیز و همه‌کس در دست من باشد. در چشم سراسربینی که در جامعه مدرن وجود دارد، شما برای اینکه بتوانید چیزها را به انضباط دربیاورید، باید همه‌چیز را ببینید و همه حس کنند دائم درحال دیده‌شدنند چنانکه ما هم امروز حس می‌کنیم دائما درحال دیده شدن هستیم و ابزار آن هم به‌وجود آمده است. حالا این همیشه دیده‌شدن به همیشه در دسترس بودن و همیشه قضاوت‌شدن می‌انجامد و این محصول و ارمغان [آن] دسترسی است. پس بین تقدم فعلیت -اینکه ما صرفا براساس فعلیت‌مان سنجیده می‌شویم- و تطور این فعلیت –که درنهایت خود را در یک انضباط‌پذیری حداکثری نشان می‌دهد و تمایل به اینکه هرچیزی تحت انضباط آید و دیده شود. دیده شدن و تمایل به ابژه شدن هم بسیار به هم نزدیک هستند. می‌توانیم بگوییم که دیده‌شدن -به‌تعبیری- نحوه‌ای از ابژه‌شدن است و درنهایت مبدل به مصرفی‌شدن -که کمتر در این کتاب گفته شده است و اندیشمندان دیگری به آن اشاره کرده‌اند- یعنی امر انضباط و دیده شدن و به شفافیت رسیدن و درنهایت ابژه شدن و به‌مصرف و دستکاری درآمدن که بین آنها ارتباط تنگاتنگی وجود دارد.

ادعای بیونگ چول‌هان در ابتدای کتاب این است که ما از عصر ایمن‌شناختی–به‌قول مترجم- و دیگری‌هایی که در جهان وجود داشته-و همیشه بین خود و دیگری درگیری بوده- عبور کرده‌ایم و به عصر درونی‌سازی رسیده‌ایم که [عصر] همان روان‌ها و ذهن‌هاست و عصر افسردگی‌هاست، ایشان می‌گوید که ما کاملا از این عصر عبور کرده‌ایم، می‌گوید عصر درگیری با ویروس‌ها و باکتری‌ها گذشته و عصر درگیری با نورون‌هاست، درحالی‌که ما با ویروس کرونا درگیریم و شاید در سال‌های آینده هم با پاندمی‌های دیگری طرف باشیم. آیا این اشتباه ایشان نیست؟

فکر نمی‌کنم اشتباهی در این مساله باشد. در دنیای امروز هرچیزی اپیدمی شد، پاندمی می‌شود. پیچیدگی کرونا به‌طور واقعی همین است. چرا مقابله با کرونا سخت است؟ چون جهان، جهانی است که هرچیزی در آن اپیدمی شود، پاندمی می‌شود. خوشبینانه‌ترین نظرها در حل کرونا هفت‌سال و هشت سال است تا شاید در این مدت این بیماری برود. معنای این سخن این است که ما وارد تجربه تاریخی جدیدی شده‌ایم. منظورم یک تحول تاریخی بزرگ نیست، یک اتفاق جدید رخ داده است که باید آن را درک کنیم و تلاش نکنیم با ادبیات روزمره و بافته‌های قبلی خود آن را سمبل و رفع و رجوع کنیم بلکه باید سعی کنیم نسبت به آن گشوده باشیم و آن را بفهمیم تا بتوانیم انتخاب کنیم و تصمیم‌گیری داشته باشیم. جهان به‌سمتی رفت که به‌تدریج دیگری‌ها را در خود حل کرد. از این وضع برخی تحت‌عنوان قدرت سرمایه‌داری اسم می‌برند یعنی سرمایه‌داری هرچیزی را که به‌نظر «دیگری» می‌رسد، فورا به درون خود می‌کشد و یک لیبل-به‌تعبیر امروزی ما یک بارکد- بر آن می‌چسباند و می‌شود یکی از اجناس و شما می‌توانید در دنیای سرمایه‌داری یک سوسیالیست باشید. فقط باید مغازه‌اش را پیدا کنید و چندکیلو سوسیالیسم بخرید و بیایید. این شوخی یعنی هرچیزی در جهان سرمایه‌داری درون سرمایه‌داری ادغام می‌شود و به بخشی از آن مبدل می‌شود. این مساله در بحث از سرمایه‌داری مشهور است. برخی می‌گویند این قدرت سرمایه‌داری است ولی این اقتضای ذات سرمایه‌داری است و نه قدرت آن. سرمایه‌داری تفسیر اقتصادی مبحثی است که در بند قبلی عرض کردم، اینکه شما می‌خواهید همه‌چیز را در تملک کمی و اقتصادی و از آن تفسیری ریالی داشته باشید.

حال با کلیدواژه‌ای نامفهوم و عجیب و غریب به نام سرمایه که اصلا معلوم نیست چیست، شما -با این ترتیب- هرچیزی را تملک می‌کنید. در جهان امروز چطور می‌توان از دیگری صحبت کرد؟ دیگری غرب کجاست؟ وقتی عمده نیروهای تندرو داعش که شعارهای مذهبی تند نوشته‌اند و... از کشور‌های اروپایی می‌آیند. وقتی کشوری که در آن وارد شده‌اند، کشور متسامحی بوده است و سوریه کشور چندان ایدئولوژیکی نبود. از بعد کلان وقتی نگاه می‌کنیم به‌معنایی، دیگری وجود ندارد. ولی آیا واقعا دیگری‌ای وجود ندارد؟ تا این حد هم نیست. مثالی بزنم. انتهای فیلم ماتریکس را اغلب به‌یاد دارند. در انتها نئو که تنها فرد باقی‌مانده است و همه بشریت و هستی به اسمیت مبدل شده، وقتی در مبارزه در انتها به نتیجه نمی‌رسد، راه‌حل را در این می‌بیند که او هم در اسمیت ادغام شود و می‌شود ولی چون آنتی‌تز اسمیت است بعد از کپی‌شدن کدها روی او، اسمیت از درون فرومی‌پاشد و از بین می‌رود و با از بین رفتن او دنیای جدیدی آغاز می‌شود. برای افرادی مثل ما که دغدغه تفاوت و دیگری‌بودن را دارند، مهم است که حدی از جهان امروز را و حدی از ادغام را بپذیریم که بتوانیم وجود داشته باشیم و اگر نپذیریم نمی‌توانیم وجود داشته باشیم. پس از این پذیرش، به‌اقتضای آن حرکت دیالکتیکی که در حرکت و رشد انسان وجود دارد، خودبه‌خود تغییرات رخ می‌دهند و زمانی ممکن است این تغییرات به رویدادهای رادیکال تاریخی منجر شوند. ما انسان‌ها نمی‌توانیم پیشاپیش آن زمان و مکان را پیش‌بینی کنیم ولی حداقل این هست که می‌توان فهمید چه زمانی یک روایت کلان تاریخی در کلیه ابعاد محقق و متجسد و متجسم خودش به‌پایان رسیده یا نرسیده است.

به‌نظر می‌رسد این روایت کلان تاریخ غربی مدت‌هاست که تمام نقاط امکانی و قوه خود را به فعلیت رسانده و دقیقا الان در نقطه‌ای ایستاده است که اسمیت ایستاده و به‌دنبال چیزی می‌گردد که بتواند با آن چیز، وجود خود را همچنان توجیه کند، درحالی‌که اگر همه این وقایع را در خود ادغام کند، به‌نوعی نابودی خود را تسریع کرده است اما اینکه این اتفاق به چه شکل رخ بدهد، این دیگر بحثی نیست که ما بتوانیم به‌لحاظ فکری بگوییم به چه شکلی رخ خواهد داد و چه زمانی و چگونه و چطور خواهد بود. روایت‌های متنوعی درون نظام سرمایه‌داری ادغام شده‌اند. نظام سرمایه‌داری در دوره ضعف خود است و مدت‌هاست که از دوره قوت و اوج خودش گذر کرده و صرفا به‌شکل محافظه‌کارانه و کاربردی وجود خود را توجیه می‌کند. نکته‌ای که می‌توان فهمید این است که در این نظام سرمایه‌‌داری کسانی که وارد [یعنی ادغام] می‌شوند، خودبه‌‌خود مثل موریانه آن را می‌خورند و باعث می‌شوند فروپاشی تسریع شود. جمع‌بندی کنم؛ آیا «دیگری» وجود دارد؟ بله، به یک‌معنا دیگری وجود دارد و [به‌معنایی هم] وجود ندارد. هر اتفاقی در گوشه‌ای از جهان، اتفاقات را در گوشه دیگری از جهان رقم می‌زند. دیگری‌ها درعین ادغام‌شدن امکانات بالقوه خودشان را -به‌اقتضای زندگی انسان- به‌کار می‌گیرند و [آن] امکانات با توجه به‌اینکه در نظامی رخ می‌دهند که آن نظام دیگر آورده جدیدی و سخنی برای گفتن ندارد و وجهی از هستی‌اش دیگر پنهان نمانده است [که بخواهد آشکار شود]، خودبه‌خود کلان‌روایت موجود را تخریب خواهند کرد و آن را وارد عرصه جدیدی می‌کنند که نمی‌شود درمورد آن عرصه پیش‌بینی دقیقی کرد.



نویسنده کتاب معتقد است ما از عصر دیگری‌ها عبور کرده‌ایم و علت اینکه عبور کرده‌ایم این است که دیگری دیگر قابلیت جهانی‌سازی ندارد. ولی جامعه «دستاوردسالار» یا جامعه «خودکارآفرین» و «خود‌مدیریت» قابلیت این را دارد که به رژیم سرمایه‌داری ادامه بدهد. اینطور که فرمودید آیا دیدگاه آقای هان هم نقض خواهد شد و من [به‌مثابه] سوژه [و] انسان غربی که خودم مدیر خودم هستم، از این مرحله عبور خواهم کرد؟

درست است که جامعه دستاورد‌سالار آخرین نسخه جامعه سرمایه‌داری است -و دیگرانی هم با ادبیاتی دیگر اشاراتی [به آن] کرده‌اند و به‌نوعی می‌توان گفت جامعه پست‌مدرن همان جامعه دستاوردسالار است و جامعه‌ای است که همه‌چیز به‌شکل خُرد در آن اتفاق می‌افتد- ولی این اتفاق فقط محصول جهانی‌شدن نیست [بلکه] محصول فطرت کلان‌روایت سرمایه‌داری است. به‌خاطر این فطرت است که عرض می‌کنم دیر یا زود -مثل هر روایتی که زمانی به پایان می‌رسد- این هم بالاخره به اوج و به پایان خواهد رسید. اشتباه خیلی از اندیشمندان پست‌مدرن این است که ضعف فراروایت مدرن را به‌معنای قدرتش تلقی می‌کنند یا بشارت می‌دهند. بشارتی ندارد. این یک ضعف و یا بحران ذاتی و درونی است و راه‌حلی خارج از خودش ندارد و به این بحران اگر کارکردی نگاه کنیم جاهای بیشتری برای تنفس ما باقی می‌گذارد، ولی این ارمغانی برای او نیست. ضعف و بحران را چیزی بیرونی و عارضی نباید بدانیم. گویی تن سالمی هست و بیماری‌ای از بیرون آمده و عارض شده است.

در حالی‌که بحران و ضعف، در این مورد، امری عارضی نیست بلکه مثل نابینایی است که چشم ندارد. اینکه چنین نابینایی می‌تواند از دستش استفاده کند، [به‌معنای قدرت او در بینایی یا توانایی‌های خارق‌العاده او نیست بلکه ناچار است با آنچه دارد، ضعفش را تاحدی تدارک کند.] جهان پست‌مدرن قوت و قدرت و بشارت و ارمغان نیست بلکه جهان تحذیر و هشدار است تا بدانیم تجربه بحران‌های بزرگی را داریم و بحران‌هایی بزرگ‌تر از بحران‌های موجود را پیش‌رو خواهیم داشت و ظهورات آن «بحران مادر»، بحران‌های خرد و کلان مختلفی خواهد بود مثل بحران سرمایه‌داری و بحران اقتصادی و همین بحران کرونا و... همه بحران‌های خرد و کلانی است که با بحران کلی جهان امروز مرتبط هستند و این چیزی نیست که بگوییم می‌تواند تثبیت و ابقا بشود بلکه تثبیت‌کننده ضعف‌ها و سستی‌های جهان مدرن است و امری نیست که باقی بماند و عملا می‌بینیم که سرعت تغییرات در یک قرن اخیر به‌شدت تساعدی بالا می‌رود و سرعت این ضعف‌ها هم به‌شکل تساعدی بالا می‌رود و زمانی هم دچار فروپاشی کامل خواهد شد.

بیونگ چول هان مستندی هم به‌نام «از سئول تا برلین» دارد. می‌گوید که آدم‌ها در سئول و برلین همه یک‌شکل هستند. آیا من ایرانی هم با برلینی و سئولی یکسان هستیم؟ یا از حیث الهیاتی با انسان غربی یکسان نیستیم؟

همه ما به یک معنا، بلی، یک‌شکل شده‌ایم. مرجع تقلید سنتی در نجف و یک کشیش سنتی در یک کلیسا یا روستا و فردی در نیویورک و منهتن را با دانشمندی در برلین یا توبینگن مقایسه کنید، رویکردهای مشترک قابل‌توجهی می‌بینید. یکی از مهم‌ترین آنها این است که ما تابع دیسیپلین علم هستیم. دیسیپلین را اینجا به‌معنی انضباط عرض می‌کنم. نوعا علم هرچه بگوید ما تبعیت می‌کنیم و معمولا چون و چرا نمی‌کنیم. این اتفاق مشترک برای همه رخ داده است. تلاش برای فعلیت‌بخشی مدام نیز وجود دارد [و این هم امری مشترک بین سئول و برلین است]. عرض کردم هرکسی به‌شکل یک واحد تولیدی دیده می‌شود که باید دائما تولید کند و اصلی‌ترین کسانی که از گردونه - به این شکل- حذف می‌شوند، هنرمندان و -به‌معنای سنتی- اندیشمندان و فیلسوفان هستند. کسانی که از آنها انتظار تولید نباید داشته باشید و این کلمه برای آنها معنی ندارد ولی در کشور ما به‌شدت ارج و احترام این طایفه کاسته شده است و حتی از کشور‌های غربی هم بیشتر این احترام کاسته شده است و بسیاری از هنرمندان در گوشه و کنار خانه‌های خود می‌میرند و کسی مطلع نمی‌شود و کسی اصلا اینها را نمی‌شناسد.

این اتفاقی است که رخ داده و محصول همین فضا و همین بحث است. اما زمینه‌های تفاوت مهمی در برخی از ایرانی‌ها هست و نیز ایرانی‌هایی را داریم که گویی در لس‌آنجلس زندگی می‌کنند و ایرانی‌های زیادی هم داریم که بینابین هستند و کسانی که در زمینه‌های جدی تفاوت دارند، اینها به‌دنبال این هستند که از نگاه کمیت‌زده و سرمایه‌سالارانه اجتناب کنند و حتی تلاش می‌کنند در حد فهم و توان خود زحمت بکشند و شاید هنوز ظهور چندانی در عرصه عمومی کشور نداشته باشند چون امکان دیده‌شدن آنها فراهم نیست، نه از این بابت که نمی‌خواهند دیده شوند - آن به‌جای خود- بلکه به این دلیل که اساسا بودن اینها قابل نشان‌دادن نیست. کسی که همه زندگی‌اش را از تهران و زندگی نسبتا مرفه جمع می‌کند و در دل بیابان و در یک روستای دورافتاده مثل کارگر صبح تا شب برای انسان‌ها کار می‌کند، نشان‌دادن او ممکن نیست. شاید دوربین ببرید و او را نشان بدهید ولی باز کار او را نشان نداده‌اید. اتفاقی که رخ می‌دهد را نشان نداده‌اید. این مساله‌ای تفصیلی و گفتاری است و به چشم دیده نمی‌شود. همین‌طور شاعران و هنرمندانی هم در کشور ما هستند که سعی دارند سخن دیگری بر زبان آورند.

در بسیاری از اوقات کسانی که شاید از نظر ایدئولوژیک علیه غرب شعار می‌دهند شاید خود مهم‌ترین دامن‌زنندگان و هیاهوکنندگان باشند و شاید خود متولی و پرچمدار جریانی هم هستند ولی دائما ادبیات‌شان همین شعارهاست. شاید صاحب مجموعه‌ای هنری باشید و بگویید من این مجموعه را برای معرفی هنر سنتی و دینی کشور برقرار کرده‌ام ولی وقتی از شما می‌پرسند خروجی این کار چیست، نمی‌توانید بگویید فلان هنرمند را آوردم و حرف زد، یا اینکه دو سال گذشته و در این مجموعه یک مقاله نوشته‌اند. [اگر این پاسخ‌ها را بدهید] به شما می‌خندند و کسانی که می‌خندند شاید به‌لحاظ سبقه سیاسی و مذهبی پرچمدار گرایش به سمت همین تفاوت باشند اما عملا خودشان [به همانند شدن] دامن می‌زنند و زده‌اند و این چیزی که می‌گویم، اتفاقی است که افتاده و بسیاری از مجامع هنری و دانشی ما به دلیل دامن‌زدن به اقتضائات پنهان سرمایه‌داری از بین رفته است.

نویسنده در این کتاب، جامعه فرسودگی را جامعه ایجاب‌محور دانسته است و دقیقا روبه‌روی جامعه اندیشه‌محور قرارش داده. ناظر به وضع بشر هانا آرنت و کتاب‌های مختلف نیچه از جهان ضداندیشه صحبت کرده و بازگشت آن جامعه مطلوب را به اندیشه‌محوری حواله می‌دهد در این نقطه و این منطقه و جهانی که در آن قرار داریم، بسیاری هم از عصر بی‌خردی صحبت می‌کنند. آیا دیدگاه آقای هان قدری فانتزی نیست؟ یعنی اگر به تفکر و اندیشه بازگردیم مشکلات حل می‌شود؟

وقتی در شرایطی قرار می‌گیریم که نمی‌توانیم به چیزهایی که از لحاظ وجودی درگیر آن هستیم بیشتر از سطح تعاملات و روابط [عادی] بین افراد فکر کنیم، هیچ راهی نداریم جز اینکه آن تعاملات را برجسته کنیم و اصل را بر همان‌ها قرار بدهیم. در کل جهان مجموعه قابل‌توجهی از انسان‌ها وجود دارند که نمی‌خواهند تابع نظام سرمایه‌داری باشند. تبعیت از نظام سرمایه‌داری یعنی تبعیت مطلق و [در این اتباع] چیزی از وجود شما از قلم نمی‌افتد و هرچه که هست قبلا دیده و محاسبه و ارزش‌گذاری و قبلا تعیین‌تکلیف شده است و به همین دلیل تبعیت از نظام سرمایه‌داری یعنی هیچ‌شدن انسان. شاید موجود دوپایی بیاید و بگوید که «نه! من انسان هستم.» نمی‌خواهم دعوای لفظی کنم. اگر آنها [که تابع سرمایه‌داری‌اند می‌پندارند که] انسان هستند، [پس] ما انسان نیستیم. تعداد زیادی از انسان‌ها در سرتاسر دنیا به‌دنبال مقاومت هستند ولی نکته این است که وقتی می‌بینید راهکارهای چندانی [غیر از راهکارهای مرسوم و عادی] در دسترس نیست و بسیاری از کسانی که مقاومت می‌کنند خرد می‌شوند و دائما این روایت کلان [یعنی همان روایت سرمایه‌داری] به اشکال مختلف خود را در زمان و مکان‌های مختلف بازتولید می‌کند، طبیعی است که به تنها چیزی که می‌توانید فکر کنید این است که چه کنم تا بتوانم به همین گفتار خودم عمق ببخشم.

شاید که این گفتار عمیق شود و در آینده برای خود بسط پیدا کند. از این‌رو من این را اصلا فانتزی نمی‌دانم. البته اگر آن را جدی بفهمیم گرچه می‌توان آن را فانتزی یا به‌تعبیری رمانتیک فهمید ولی خود مساله رمانتیک نیست و ما ناگزیریم فکر کنیم چه بلایی بر سر ما آمده است و چه اتفاقی برای ما افتاده و چه بر ما رقم خورده است که امروز در این نقطه قرار گرفته‌ایم و به این سرنوشت دچار شده‌ایم. مجددا بر بحثم راجع‌به فعلیت تاکید می‌کنم. جامعه فرسودگی یکی از ثمرات همان تمایل به فعلیت‌بخشی بی‌حدوحصر به چیزهاست. وقتی بخواهید به همه امکانات و امور فعلیت ببخشید و اساسا هستی را صرفا براساس این فعلیت‌ها تفسیر کنید، خواه یک بار اسمش را صورت بگذارید و یک‌بار سوژه و زمانی ابژه بگذارید و زمانی اسمش را تولید یا سرمایه بگذارید یا زمانی اسمش را مصرف بگذارید، به‌هرحال براساس فعلیت هستی را قضاوت می‌کنید و هستی را در این یا آن فعلیت متعین و منضبط می‌کنید.



در بخش دوم کتاب -که جامعه شفافیت است- آقای هان اعتقاد دارد آنچه جرمی بنتام تصورش را هم نمی‌کرد، با این اطلاعات و پلتفرم‌های جدید کاملا در دست است و الان دیگر انسان از یک سوژه اطاعت‌پذیر جامعه انضباطی، مطیع‌تر شده و در دست این پلتفرم‌هاست. شما این تعبیر را قبول دارید؟ سوال بعدی این است که این انسان با این وجه پست‌مدرن -که در بحث ما هم ذکرش رفت- چگونه می‌تواند در دست قدرت باشد؟ درست است که نظارت پلتفرم‌ها خیلی زیاد شده و شاید آنچه بنتام تصور هم نمی‌کرد الان صورت پذیرفته، اما انسان پست‌مدرن با این همه تولید، پیشرفت و دستاورد آیا می‌تواند در دست قدرت باشد؟ در اینجا هم یک پارادوکس وجود دارد.

خرد شدن آن چشم سراسربین در پلتفرم‌های متنوع و متکثر خرد شدن قدرت است. به یک معنا قدرت بسیار وسیع‌تر شده، البته از عمق تاثیر او کاسته شده اما بسیار وسیع‌تر شده است. به این معنی که شما در جامعه امروز مثلا اگر از یک صفحه حامیان فلسطین حمایت کنید یا لایک بزنید یا فقط فالوور آن صفحه باشید -یعنی کامنت نگذارید یا اظهارنظر نکنید، بلکه فقط فالوور باشید- بلافاصله در پرونده شما این مساله درج می‌شود. مدتی قبل یک صفحه فلسطینی را فالو کردم، یکی از ادمین‌های صفحه به من پیامی داد که اینستاگرام آن پیام را فیلتر کرد. در چنین جامعه‌ای چشم سراسربین از بین نرفته، بلکه بسط پیدا کرده و در کلیه مناسبات ما خرد شده است. در این پلتفرم‌ها ما چیز پنهانی نمی‌توانیم داشته باشیم اما در عین‌حال که چنین اتفاقی درحال رخ دادن است، قدرت به‌لحاظ افقی وسیع‌تر می‌شود و به‌لحاظ عمودی ضعیف‌تر. ماتریس را به‌یاد بیاورید. در دنیای پیش از مدرن و سنتی، سیستم حکومتی جهان قدیم مبتنی‌بر ائتلاف بود. فرمانروایی‌های بزرگ یا پادشاهان تنها پایتخت خود را اداره می‌کردند و بقیه سرزمین براساس ائتلاف توسط طوایف، شاهزادگان و... اداره می‌شد. شما اگر درصدی از قدرت را -نه تمامش را، بلکه درصدی از آن را ولی- خیلی قوی [در اختیار] داشتید و مسلط بودید، بدیهی است آنجا را که هستید، محکم می‌گیرید.

وقتی شما در جامعه مدرن، قدرت را از ساحت سیاست به همه امور جزئی زندگی آحاد انسان‌ها بسط می‌دهید، طبیعی است که قدرت شما توان بسط می‌یابد و بعد توان فیزیکی بسط دادن را با تکنولوژی پیدا می‌کنید. [در این صورت] به‌ظاهر قدرت شما وسیع‌تر شده است، یعنی الان در سرتاسر دنیا مثلا سازمان جاسوسی آمریکا بخواهد بفهمد چه کسانی دشمن آنها یا اسرائیل هستند، شاید با این ابزارها بتواند به‌راحتی احصا کند که چندصدمیلیون با آنها مشکل دارند. اما چه امکانی برای اعمال عمودی قدرت وجود دارد؟ یعنی واقعا این قدرت آزاردهنده افقی آیا می‌تواند منجر به قدرت ایجابی شود؟ قدرت افقی خیلی سلبی است، آیا به‌صورت ایجابی هم می‌تواند منجر به ایجاد رهاورد جدیدی شود و رویداد جدیدی را در فضای قدرت جهانی، به‌نفع خود جریان اصلی قدرت اعمال کند؟ به‌نظر من جواب منفی است و عملا هم جهان این را نشان داده است. می‌بینید که در چند دهه اخیر به‌ویژه بعد از انقلاب اسلامی ایران، قدرت به‌شکل عمودی موفق نبوده، یعنی به‌صورت تئوریک می‌گویید ابرقدرت‌هایی مانند شوروی و آمریکا که قدرت نظامی و سیاسی آنها قابل احصا نیست -یعنی این‌ همه قدرت فیزیکی، اقتصادی و نظامی در تصور نمی‌گنجد- اما در فضایی که مخصوصا بعد از انقلاب اسلامی تسریع شد، اعمال قدرت بر خرده‌جریان‌ها سخت‌ و سخت‌تر شده است. تا جایی که اساسا غرب مایل است از خاورمیانه بیرون برود، در دوره ترامپ هم این بحث خیلی جدی بود که او قصد داشت در خاورمیانه نمایندگانی برای جنگ نیابتی اختیار کند و خیالش از خاورمیانه راحت باشد و جز بخشی از سرزمین‌های اشغالی، اعمال قدرت در این منطقه را رها یا محدود کند.

اگر بخواهم از تمثیل استفاده کنم شما می‌توانید همه‌چیز را ببینید، اما دست خود را نمی‌توانید به‌اندازه عمق دید خود دراز کنید. دست شما حدی از توان را دارد و در همان حد می‌توانید حرکت کنید. اگر بخواهید از دست و پای خود به‌اندازه عمق دیدتان استفاده کنید آن وقت سرعت فروپاشی خود را بیشتر می‌کنید. عمق پیدا کردن قدرت، نیازمند فرآیندهایی ایجابی است و عملا فرآیند ایجابی با این نوع انضباط بصری‌گونه -یعنی مبتنی‌بر تفکر بصری- شکل پیدا نمی‌کند، لذا خودبه‌خود قدرت ایجابی هم در جهان کاهش پیدا کرده یا به‌تعبیری عمق به انحصار درآوردن کاهش یافته است. در خود جریان سرمایه‌داری هم می‌بینیم که سرمایه‌داری‌ها داریم و آن شعار نظام تک‌قطبی که بعد از فروپاشی بلوک شرق داده می‌شد، از بین رفته است. به یک معنا -به معنای افقی‌اش- می‌توانیم بگوییم تمام جهان الان سرمایه‌داری است، اما به یک معنای عمودی می‌توانیم بگوییم اکنون سرمایه‌داری چین، سرمایه‌داری هند، سرمایه‌داری کره، سرمایه‌داری روسیه و بلوک شرق داریم و شما با یک نوع سرمایه‌داری در جهان روبه‌رو نیستید. در سرمایه‌داری بلوک غرب، سرمایه‌داری کشورهای اسکاندیناوی و کشورهای اقماری را دارید که مسیر هرکدام تفاوت‌هایی با هم دارد. به‌این‌خاطر که قدرت نمی‌تواند از یک حدی بیشتر به شکل عمودی اعمال شود.

باز ناظر به کشور خودمان، آقای هان در این کتاب وقتی جامعه شفافیت را مطرح می‌کند یکی از آسیب‌ها را جامعه نمایش‌محور ذکر می‌کند. متفکران دیگری در غرب مثل آقای گی‌دبور این را گفته‌اند. وقتی در کشور ما بحث شفافیت می‌شود ساختار سیاسی کشور ما همان احساسی را دارد که جرمی بنتام در قرن 18 داشته که معتقد بود همه‌چیز در یک خانه شیشه‌ای قرار دارد، مثلا مانع فساد می‌شود، ولی وقتی به این دیدگاه آقای هان نگاه می‌کنیم می‌بینیم که این جامعه شفافیت ضررهای خیلی زیادی هم دارد. حالا اگر بخواهیم ناظر به کشور خودمان صحبت کنیم، الان یکی از شعارهای خیلی از رجال سیاسی ما همین شفافیت است. آیا دیدگاه‌هایی که درمورد شفافیت مطرح می‌شود، از این آسیب‌ها برکنار است؟ برای اینکه یک مقدار ربط نظری آن بهتر شود باید در این شرایط چه کنیم که دیدگاه شفافیت فقط یک لفظ و رتوریک نشود؟

بر بحث قبلی خودم تاکید می‌کنم که شما می‌توانید از چشم‌های خود استفاده کنید ولی نمی‌توانید از دست‌های خود به‌اندازه [میدان دید] چشم‌هایتان استفاده کنید. مشکلی که غرب می‌بیند و تحت عنوان جامعه شفافیت شعارش را می‌دهد، چیزی است که مربوط به چشم‌های ماست. این البته بحث بسیار مفصلی است. خود این موضوع که «اگر قرار شد همه‌چیز دیدنی شود چه اتفاقی می‌افتد؟» یکی از وجوه آن، به انتها رسیدن است و یکی از وجوه آن بسط نیهیلیسم است و [دیگری] «فعلیت محض» دیدن چیزهاست، که بحث آن بماند [برای فرصتی دیگر]. اما وقتی می‌گویید جامعه در شفافیت فقط حضور دارد یا در شفافیت بسط پیدا کند، وجهی دارد که شما اگر بخواهید در جامعه امروز کنترل نکنید در جامعه مدرن دچار فروپاشی می‌شوید و به‌لحاظ سیاسی شما باید کنترل کنید. اگر بخواهید کنترل کنید نیاز به شفافیت دارید. اما نکته اینجاست که آیا شما با صرف شفافیت می‌توانید کنترل کنید؟ چقدر و چطور؟ دوباره آن مثال دست و چشم را یادآور می‌شوم. شما دست ندارید چراکه در شفافیت هیچ‌گاه چیزها لزوما خود را نشان نمی‌دهند، بلکه چیزها ابعاد شفاف‌شدنی خود را نشان می‌دهند یا به‌عبارتی وجه بصری خود را نشان می‌دهند. [به‌عنوان مثال و بیان استعاری] فردی لباس کهنه‌ای پوشیده و سیه‌روی هم هست و شاید خیلی به‌لحاظ بصری دلخواه نباشد. ممکن است افراد طبق عادت عرفی خود با بی‌احترامی با او برخورد کنند، درحالی‌که ممکن است این شخص یک شخصیت بزرگ یا یک استاد خیلی مهم باشد. ما با وجه بصری خود نمی‌توانستیم این مساله را بفهمیم. ما با وجه بصری خود همان را می‌فهمیم که در ابتدا فهمیدیم.



شفافیت به شما نشان می‌دهد که مثلا من در حساب خودم توانسته‌ام 20 میلیون پولشویی کنم. جامعه شفافیت در آنجا هیچ‌گاه به شما نشان نمی‌دهد که نظام سرمایه‌داری براساس نابود کردن اقتصادهای خرد و برده‌سازی انسان‌ها به‌نفع رویکردهای کلان و گلوبال اقتصادی است. جامعه شفافیت هیچ‌گاه به ما نشان نمی‌دهد انبوه کارگرانی که فرهنگ و هویت و معنای زندگی خود را از دست دادند، به چه روزگاری دچار می‌شوند. این را نمی‌توانید با هیچ دوربین و فیلمی نشان دهید. جامعه شفافیت فقط به شما نشان می‌دهد که آیا مالیات خود را سروقت پرداخت کرده‌اید یا نه؟ جامعه شفافیت معنای اینکه یک فرد بدون هیچ هنر و فضلی فقط به‌خاطر اینکه فرزند یک سرمایه‌دار است، موفق می‌شود که در زندگی خود با زندگی بسیاری از انسان‌ها بازی کند و به امکانات بی‌شمار زندگی عرفی دسترسی پیدا کند، این به چه معناست. فقط خود انسان‌های مظلوم و نابودشده زیرچرخ سرمایه‌داری نیستند که مظلومند، خود خانواده‌های ظالمان هم مستضعفند، چراکه امکان رشدشان را از دست داده‌اند. بسیاری از سرمایه‌داران و طبقات اشراف از حداقل‌های فهم و شعور انسانی ناتوانند و به‌لحاظ فکری و اخلاقی منحط هستند. چرا به این انحطاط می‌رسند؟ چون خود را در حد همین توان کاذب فهمیده‌اند و با این توانایی‌های کاذب تفسیر شده‌اند و امکان داشتن یک شخصیت قوی و محکم را از دست داده‌اند.

این مواردی را که عرض کردم در هیچ جامعه شفافی نمی‌توان دید. جامعه شفاف خدمت اصلی را به سرمایه‌داری و جریان اصلی قدرت یعنی جریان لیبرال قدرت می‌کند و جریان‌های خرد قدرت و جریان‌های استقلال‌طلب، خدمت شفافیت را نمی‌توانند درک کنند. اما این به آن معنی نیست که جوامع خرد نباید شفافیت داشته باشند. جوامعی مثل ما هم حدی از شفافیت را باید داشته باشیم که بتوانیم زندگی کنیم و در این زندگی و حیات خود، حداقلی از تمشیت امور سیاسی را داشته باشیم. اما این حداقلی از تمشیت امور سیاسی نباید ما را به این توهم برساند که ما با صرف وجود شفافیت –یا هر مقوله دیگر از این جنس- به نقطه خاص سیاسی‌ای خواهیم رسید.

چون وضع ما بینابینی است، کار دیگری نمی‌شود کرد. ما به حداقلی از شفافیت که در جوامع غربی هم وجود دارد، نیاز داریم، اما آیا این شفافیت برای ما تحولی ایجاد می‌کند؟ در خود جامعه غربی مگر وضع چگونه است؟ قلب پولشویی جهان سوئیس است. آنجا که دیگر شفافیت وجود دارد و شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت ندارند. می‌خواهم بگویم مساله با صرف شفافیت حل نمی‌شود و ما باید از این تعجیل‌ها و شعارزدگی‌ها خارج شویم و بتوانیم راه‌های عمیق‌تری پیدا کنیم و این هم شدنی نیست، مگر اینکه سیاست کشور ما از این وضع شتابزده و عجولی که دارد عدول کند و به‌سمت یک رویکرد اندیشه‌وارتر برود و تلاش کند با اهل نظر و اهل اندیشه تعامل داشته باشد و در این تعامل بتواند به شکلی مجددا سیاست را بازسازی کند.

آقای هان در کتاب جامعه فرسودگی خواسته است تا بگوید انسان‌ها ابژه قدرت شده‌اند و در کتاب جامعه شفافیت می‌گوید این قدرت با سیطره عصر دیجیتال در جامعه شفافیت چگونه بر اینها حکمرانی می‌کند. تمام متفکرین انقلاب از جمله رهبر انقلاب، به این وجوهی که آقای هان خیلی علاقه‌مند است -از جمله تفکر و اندیشه- تاکید دارند. مثلا در «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» گفته‌اند که حرف منبری نمی‌زنند یا چند بار می‌فرمایند جامعه اسلامی جامعه‌ای است که مردم را به تفکر وادارد. ما با چنین دیدگاه‌ها و چنین متفکرینی که داشته‌ایم، امروز به یک شفافیت خطابی قانع شده‌ایم. آیا با یک گسست روبه‌رو‌ییم؟ یا نتوانسته‌ایم آن فکر انقلابی را صورت‌بندی کنیم یا تحت تاثیر وضع جهانی به این سمت رفته‌ایم؟

اینکه [این وضع مربوط به] خاصیت جهانی است و ایران هم همین‌طور است [حرف واردی است]. سیاست و امور عمومی تابع اقتضائات بالفعل جهانی هستند [اما] این به این معنا نیست که دست انسان‌ها برای اقدام و برای ایجاد تفاوت بسته باشد. منتها این ایجاد تفاوت، مجاهدت می‌خواهد. مجاهدت به این معنی است که شما خودت و عمرت و وجودت را مصروف روشن‌کردن یک امر تاریک کنی، تا آن اتفاق رخ دهد. این چیزی است که نیاز ماست و اگر آن اتفاق رخ دهد ما می‌توانیم چیزهای متفاوتی را درک کنیم یا حداقل آسیب‌های موجود را مدیریت کنیم. به‌قول یکی از متفکران که می‌گفت همه بدی‌های نظام سرمایه‌داری را داریم و هیچ‌کدام از خوبی‌هایش را نداریم. فهمیدن این که دیگر فلسفه نمی‌خواهد! چرا اینطور هستیم؟ چون فکر نداریم و تامل و تدبر را هم -‌در سیاست- از دست داده‌ایم. می‌شود تفسیر کنیم که جهان چنین است و چنان است و ما هم چنین شدیم و چنان شدیم اما این نباید منجر به باز گذاشتن دست گرگ‌های سیاست شود، بلکه ما باید در حد وسع خود تلاش کنیم و در برابر این فشارهایی که وارد می‌شود، مقاومت کنیم.