اتاق‌نشیمنی برای ادبیات | آرمان ملی


خواندن متن فرانکو مورتی [Franco Moretti] هیجان‌انگیز است. مورتی، در ادامه پژوهش‌های دامنه‌دارش که متمرکز بر فرهنگ بورژوازی اروپاست در «بورژوا در میانه‌ تاریخ و ادبیات» [2013- The bourgeois : between history and literature] نثر قرن 18 و 19 را مطالعه می‌کند. او به‌دنبال روابط میان بوطیقای داستان و تاریخ اجتماعی بورژوازی است، و در این میان آن‌گونه که خودش می‌گوید از «مواجهه فرم و کمیت» بهره می‌برد.

فرانکو مورتی [Franco Moretti] بورژوا در میانه‌ تاریخ و ادبیات [ 2013- The bourgeois : between history and literature]

فرانکو مورتی منتقد و تاریخدان ادبی، استاد دانشگاه استنفورد و بنیانگذار مرکز «رمان‌پژوهی» این دانشگاه است. او در سال 2010 «آزمایشگاه ادبیات استنفورد» را راه‌اندازی کرد تا ادبیات را به شیوه‌ای کمی و به کمک نرم‌افزارهای رایانه‌ای تحلیل کند. مورتی در مقاله «تاریخ رمان، نظریه رمان» (2010) تصریح می‌کند که کار با داده‌های دیجیتال متفاوت از کار با متن است. وقتی پژوهشگر ادبی با داده‌های بایگانی‌شده مواجه است دیگر متنی در کار نیست که با او سخن بگوید، به عبارت دیگر بایگانی‌ها هیچ نمی‌گویند مگر سوالی طرح شود، و این سوال باید درست طرح شود. او می‌گوید این امر نقد را به آزمایشی بدل می‌کند که «پرسش از فرهنگ» است. «بورژوا در میانه‌ تاریخ و ادبیات» مصداق همین نقد چونان «پرسش از فرهنگ» است: طرح سوال درست و مطالعه داده‌های کمی و درنهایت رسیدن به نتایجی پیش‌بینی‌نشده.

کتاب شامل یک پیش‌درآمد و پنج فصل است؛ مورتی با ردیابی هفت کلید‌واژه‌، دگردیسی نثر از دفو تا ایبسن را دنبال می‌کند که نشان دهد بورژوازی چگونه در رمان هم ظاهر و هم پنهان می‌شود. نثر و کلیدواژه چون دو رشته موازی در کتاب دنبال می‌شوند «و از رهگذر آنهاست که وجوه ممیز فرهنگ بورژوایی از ساحتِ پوشیده و حتی نهفته‌ زبان سربرمی‌آورند: «ذهنیتی» که از تداعی‌های معنایی و الگوهای دستوری ناخودآگاه ساخته شده، نه از مفاهیم روشن و مشخص.»

بخش زیادی از فصل نخست با عنوان «ارباب-کارگر» به «رابینسون کروزو» (1719) دنیل دفو اختصاص یافته است؛ مورتی قهرمان این اثر را آخرین ماجراجو و متن را پیشابورژوا محسوب می‌کند. او معتقد است رابینسون کروزو از یک طرح بی‌شکل به وجود ‌آمده است. به عبارتی دفو در میانه راه، بازرگان ماجراجو را به بازرگان خردمندِ جست‌وجوگر، مردِ سازنده و مفید تبدیل می‌کند و این راه را برای رمان بورژوا آماده می‌سازد. در فصل دوم با عنوان «سده‌ جدی» مورتی رابطه‌‌ای متقابل را میان نقاشی و نثر کشف می‌کند. فصل‌های سوم و چهارم، «مه» و «کژدیسگی ملی»، خودویرانگری طبقه متوسط بورژوا را به نمایش ‌می‌گذارند. فصل آخر نیز درباره نمایشنامه‌های ایبسن به‌طور ویژه است. مورتی با موشکافی، ابتدا کاراکترهای جهان بورژوایی ایبسن، و سپس بدکاری‌ها در آثار ایبسن را ورانداز می‌کند. مورتی کشف می‌کند که تمام درون‌درگیری‌های طبقه بورژوا در یک منطقه خاکستری مبهم رخ‌ می‌دهد، که خود قانون نیز وجود آن را می‌پذیرد: «نه غیرقانونی، و درعین‌حال، نه خیلی‌ درست.»

فصل «سده جدی» نمونه روشنی از نحوه ملاقات مورتی با موجودی به نام بورژوا در میانه‌ تاریخ و ادبیات است: این فصل با سه نقاشی از یان ورمیر، نقاش عصر طلایی هلند، آغاز می‌شود. مورتی با تحلیل نقاشی‌ها مدعی است اینها توصیف صرف نیستند، بلکه صحنه‌هایی از یک داستان، صحنه‌هایی از یک روایتند که حالا شاید «لحظه‌هایی سترگ از تاریخ جهان» نباشند. او در اینجا قدم بعدی را برمی‌دارد و به تأسی از رولان بارت می‌نویسد پاره‌های روایت داستان را می‌توان به 1) چرخش‌گاه‌های اصلی و 2) لایی‌ها تقسیم کرد، و آنچه در کادرهای ورمیر می‌بینیم «لایی» است. لایی‌ها که آمیخته به «نیرومندی امکان» هستند، روزمرگی را روایت می‌کنند و در ادبیات قرن 19 همه‌جا هستند. مورتی کشف کرده که هم در سطح جمله در «رابینسون کروزو» و هم در سطح پاره‌داستان در رمان‌های سده نوزدهم، چیزهای کوچک، چیزهای روزمره اهمیت پیدا می‌کنند. به عبارت دیگر روزمرگی‌ها، تبدیل به روایت می‌شوند بی‌آنکه کوچکی و روزمرگی‌شان را از دست بدهند. مورتی در اینجا افق را تغییر می‌دهد و می‌پرسد: چرا؟ یعنی پس از بررسی چیستی لایی‌ها در نقاشی و نثر، می‌پرسد چرا لایی‌‌ها چنین ساخته شده‌اند؟ و پاسخ را در زندگی بورژوازی جست‌وجو می‌کند، بیرون از نقاشی و نثر، جایی‌که زندگی خصوصی، زمان فراغت و اتاق‌نشیمن در حال شکل‌گیری است. طبقه متوسط با جدیت از این فضا و از این فراغت بهره می‌برند، گویی در حال کار مدامند، چیزی که مورتی آن را معادل عقلانی سازی وبر می‌بیند: «این لایی‌ها ابداعِ سترگِ بورژوازی هستند، نه به‌خاطر اینکه تجارت، صنعت، و دیگر «واقعیت»‌های بورژوازی را وارد رمان می‌کنند (که این کار را نمی‌کنند)، بل به این دلیل که به‌واسطه این لایی‌ها منطق عقلانی‌سازی در خود ضربآهنگ رمان رسوخ می‌کند.»

[بورژوا در ميانه‌ تاريخ و ادبيات با ترجمه مهران مهاجر و توسط نشر آگه منتشر شده است.]

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...