اثری در باب ساختار داستان | اعتماد


در حوزه وسیع و پُربار داستان‌نویسی، فیلمنامه‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی، کتاب‌های نظری و راهنماهای کاربردی متعددی در سطح جهان و به‌ویژه ایران منتشر شده‌اند که به تحلیل ساختار و چگونگی خلق روایت می‌پردازند. برخی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین این آثار، همچون «داستان» اثر رابرت مک‌کی، «فیلمنامه» اثر سید فیلد، «هنر نویسندگی دراماتیک» اثر لایوش اگری، و «سه کاربرد چاقو» اثر دیوید ممت به فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند و به‌عنوان منابعی حیاتی برای اهالی قلم شناخته می‌شوند.



اما تازه‌ترین اثری که با ترجمه علیرضا شفیعی‌نسب از سوی نشر بیدگل به جمعِ این کتاب‌های ارزشمند پیوسته و نگاهی نو و متفاوت به ساختار روایت ارائه می‌دهد، کتاب هیجان‌انگیز و کاملاً بدیع «در دل جنگل» [Into the woods : a five-act journey into story] اثر جان یورک [John Yorke] است؛ «سفری پنج پرده‌ای به دنیای داستان‌ها»؛ جان یورک، نه‌تنها نشان می‌دهد که یک شکل وحدت‌بخش واقعی در روایت وجود دارد- شکلی که پژواک همان سفر بزرگ پریان به دل جنگل است و مانند هر هنر بزرگی، از اعماق وجود انسان سرچشمه می‌گیرد- بلکه چرایی این ساختار را نیز توضیح می‌دهد. این ساختار پنج پرده‌ای، که یورک آن را برای تحلیل تمامی روایت‌ها استفاده می‌کند، به این شرح است: پرده اول: خانه؛ پرده دوم: جنگل، روز؛ پرده سوم: بیشه‌زار؛ پرده چهارم: راه بازگشت، شب؛ پرده پنجم: بازگشت به خانه، دگرگون‌شده.

«در دل جنگل» تحلیلی شگفت‌انگیز از فیلمنامه‌نویسی است که به گفته جولیان فلوز، خالق «دانتون‌ابی»، «با کمی شانس، به بسیاری از افراد کمک خواهد کرد تا به رویاهای خود دست یابند.» کن فالت، نویسنده پرفروش نیویورک تایمز، نیز آن را «درمورد ساختار داستان، درخشان» می‌داند.

جان یورک، با استفاده از مثال‌هایی از «پدرخوانده» تا «کارآگاه حقیقی»، از «مَد مَن» تا «مکبث»، و از داستان‌های پریان تا سریال «قتل» (Forbrydelsen)، از ساختار پنج پرده‌ای شکسپیر به‌عنوان کلیدی برای تحلیل تمامی روایت‌ها در تمام اَشکال داستانی استفاده می‌کند؛ یک گام بزرگ فراتر از رویکرد معمول سه پرده‌ای. فصل‌های کتاب موضوعاتی چون ساختار سه پرده‌ای، ساختار پنج پرده‌ای، اهمیت تغییر، نحوه روایت داستان‌ها، حادثه محرک، چگونگی کنار هم قراردادن همه‌چیز، شخصیت و شخصیت‌پردازی، و مفهوم فرامتن را دربرمی‌گیرند.
هدف «در دل جنگل» این نیست که جایگزین آثار ارسطو، لایوش اگری، رابرت مک‌کی، دیوید ممت یا هر نویسنده دیگری در زمینه راهنماهای فیلمنامه‌نویسی شود، بلکه هدف آن دنبال‌کردن اشارات آنها و بردن خواننده به سفری تاریخی، فلسفی، علمی و روان‌شناختی به قلب تمامی روایت‌ها است. این کتاب در کنار آثاری چون «سه کاربرد چاقو» اثر دیوید ممت، «داستان» اثر رابرت مک‌کی، «فیلمنامه» اثر سید فیلد، و «هنر نویسندگی دراماتیک» اثر لایوش اگری، به‌عنوان یکی از اصیل‌ترین، مفیدترین و الهام‌بخش‌ترین کتاب‌ها در مورد نویسندگی دراماتیک قرار خواهد گرفت.

چه چیزی باعث می‌شود داستان‌ها به شکلی که هستند عمل کنند؟ چرا آن‌ها به شکلی که می‌بینیم ساختار یافته‌اند؟ این پرسش‌ها یورک را، که یک فیلمنامه‌نویس حرفه‌ای با سال‌ها تجربه در تلویزیون است، مجذوب کرده است. او پس از مطالعه و بررسی کامل راهنماهای فیلمنامه‌نویسی، به این نتیجه رسیده است که تمامی داستان‌ها- در تمامی قالب‌ها، از فیلمنامه تا رمان، اسطوره‌ها و حکایت‌ها، و در سراسر فرهنگ‌ها و سنت‌های مختلف- با الگوهای جهان‌شمول مشخصی انطباق می‌یابند. به نظر می‌رسد که اگر می‌خواهید داستانتان کار کند، ساختار اجتناب‌ناپذیر است.



با توجه به جهان‌شمول‌بودن این ساختارهای داستانی، به نظر می‌رسد که این الگوها باید از نوعی پایه عصبی سرچشمه بگیرند. این کتاب که نتیجه سال‌ها مطالعه جان یورک در این زمینه‌ها است، به دنبال توضیح این ساختارهای جهان‌شمول و، شاید از همه مهم‌تر، پاسخ به این پرسش است که چرا داستان‌ها به شکلی که هستند، عمل می‌کنند.

جان یورک تمام نظریه‌های مختلف نویسندگی (که بیشتر بر تکنیک‌های فیلمنامه‌نویسی متمرکز هستند و اغلب ریشه در کار اساسی جوزف کمبل و مفهوم تک‌اسطوره دارند)، تاریخچه نظریه ساختاری، و عناصر مرکزی‌ای را که همه این‌ها حول آن می‌چرخند، بررسی می‌کند. جست‌وجوی او از میان مفاهیم روان‌شناسی، فلسفه، انسان‌شناسی و نقد می‌گذرد و این اثر را به طرز چشمگیری جامع می‌سازد.

در لحظاتی که یورک عناصر ساختاری جهان‌شمول داستان‌سرایی را شرح می‌دهد، ممکن است همه چیز بیش از حد ساده به نظر برسد- فرمول بسیار آسان است. اما او استدلال بسیار قانع‌کننده‌ای ارائه می‌دهد که این سادگی، بنیانی است که قادر به پشتیبانی از تنوع باورنکردنی شخصیت‌ها، محیط‌ها، طرح‌ها، لحن‌ها و مضامین در داستان‌هایی است که مردم روایت می‌کنند. او استدلال می‌کند که داستان‌سرایی فراکتال (خودهمانندی در مقیاس‌های مختلف) است و پیچیدگی بی‌نهایت در درون این مجموعه ساده از قوانین نهفته است.

تمرکز یورک بر پرسش «چرا» داستان‌ها به این شکل ساختار یافته‌اند، چیزی است که این اثر را از پیشینیانش متمایز می‌کند. با وجود تمام نوشته‌هایی که در طول اعصار در مورد داستان‌سرایی منتشر شده، این پرسش که چرا داستان‌ها به این شکل کار می‌کنند، به شدت مورد غفلت قرار گرفته است.

نکته قابل توجه دیگر این است که این کتاب، با وجود غلظت محتوایش، چقدر خوانا است. به‌راحتی جریان می‌یابد و مانند هر داستان خوبی شما را با خود همراه می‌کند. این اثر که با مثال‌های متعددی از فیلم، تلویزیون و همچنین رمان‌ها همراه شده، یک سنتزِ عمیق است که برای تمامی اَشکال داستان‌سرایی کاربرد دارد. این یک روایت جذاب است که برای هر کسی که داستان تعریف می‌کند یا شیفته آنها است، مناسب و جذاب و هیجان‌انگیز و همراه با کشف خواهد بود.