هجو جنگ | شرق
 

«سرباز شکلاتی» [Arms and the man] جرج برنارد شاو [George Bernard Shaw]، نمایشنامه‌‌ای است درباره جنگ یا به تعبیر بهتر نمایشنامه‌ای است در هجو جنگ. نمایشنامه در متن انگلیسی‌اش «مرد و سلاح» نام دارد، اما در ترجمه‌ای که سیمین‌ دانشور از این اثر به دست داده، نام آن به «سرباز شکلاتی» تغییر داده شده و تمسخر جنگ از همین عنوان کتاب هم برمی‌آید. اگرچه جنگ موضوع اصلی نمایشنامه شاو است، اما در آن نه خبری از بدبختی‌ها و ویرانی‌های بعد از جنگ است و نه خبری از حماسه‌ها و قهرمانی‌های سربازان.

سرباز شکلاتی [Arms and the man] جرج برنارد شاو [George Bernard Shaw]

جرج ‌برنارد شاو در «سرباز شکلاتی»، با به‌تصویرکشیدن چهره‌ای طنزآلود از جنگ، مخالفت خود با هر نوع جنگ را نشان می‌دهد. در این نمایشنامه سه‌پرده‌ای، خبری از میدان نبرد نیست و تصویری از خود جنگ دیده نمی‌شود بلکه پشت صحنه جنگ و آدم‌های درگیر آن نمایش داده شده‌اند. مخالفت جرج برنارد شاو نه با جنگی خاص بلکه با مفهوم کلی جنگ است و در سالی که این نمایشنامه منتشر شده، یعنی سال 1849، جنگی با این ویژگی‌ها وجود نداشته هرچند که احتمالا جنگ‌هایی واقعی به‌عنوان الگوی نمایشنامه مدنظر بوده‌اند. «سرباز شکلاتی» هم هجو جنگ است و هم از منظری دیگر انتقاد از جهان از معنا تهی شده؛ جهانی از خودبیگانه که در آن پول قدرتی بی‌انتها دارد و تمام نیازهای انسانی ذیل قدرت پول معنا می‌‌یابند. صحنه پایانی نمایش، تصویر طنزآلودی از قدرت پول و فایق‌آمدن آن بر عشق ارائه داده، عشقی که در ظاهر حقیقی و راستین است، اما به چشم برهم زدنی رنگ می‌بازد و قدرت پول، عشقی دیگر می‌سازد. «سرباز شکلاتی» در میانه قرن نوزدهم منتشر شده و به واسطه وجوه انتقادی‌‌اش با عصر خود پیوند خورده و تصویری از جهان قرن نوزدهم به دست می‌دهد. شخصیت‌های نمایشنامه اگرچه ساده و بی‌رمزورازند، اما خصلت‌های غالب و مشترک جهان آن عصر در آنها وجود دارد. آدم‌هایی که اگرچه از طبقات و ملیت‌های مختلف‌اند، اما در یک نقطه با هم اشتراک دارند و آن اینکه همگی دارای روحیه حسابگری‌اند. نگاه آنها به همه‌چیز، از عشق گرفته تا جنگ، حسابگرانه است و در هر موقعیتی به دنبال منافع شخصی‌شان هستند. در زندگی شخصی این آدم‌ها عشق نوعی معامله است و در زندگی اجتماعی هم پدیده‌ای مثل جنگ نه صحنه میهن‌پرستی و از خودگذشتی که عرصه‌ای است برای بهبود جایگاه اقتصادی و اجتماعی. نمایشنامه شاو با طنزی گزنده این وضعیت را بازنمایی کرده و از منظری دیگر می‌توان وجه انتقادی نمایشنامه را از جنگ فراتر برد و به وضعیت کلی آن دوره تعمیم داد. این جملات برنارد شاو را می‌توان در پیوند با همین نوع نگاه دانست: «روی هم‌رفته حدود تجارتی موجود، برای ایجاد خوشبختی اجتماعی بسیار تنگ است. اهمیت تئاتر روزبه‌روز زیادتر می‌شود و آن را به صورت یک عامل اساسی اجتماع درمی‌آورد. تئاترهای بد درست به‌اندازه مدرسه‌های بد یا کلیساهای بد زیان‌آورند. تمدن جدید، کم‌کم دارد طبقه‌ای را به وجود می‌آورد که تئاتر برای‌شان وقتی این فصل از تاریخ به‌طور دقیق نوشته شود، اهمیت ملی تئاتر به‌همان اندازه اهمیت مؤسساتی مثل قشون، دریاداری، کلیسا، قانون، یا مدارس بی‌چون و چرا خواهد شد».

شاو به سوسیالیسم گرایش داشته و عضو انجمن فابیان بوده، اما با این‌حال مواضع اجتماعی و سیاسی او بر نمایشنامه سوار نشده‌اند بلکه انتقادات اجتماعی همراه با طنزِ روایت وارد اثر شده‌اند. جلال آل‌احمد سال‌ها پیش برای انتشار فارسی این نمایشنامه مقدمه‌ای نوشته بود و در بخشی از آن درباره طنز در آثار برنارد شاو آورده: «خنده برای او به صورت نیشخند درمی‌آید. به صورت روپوشی برای انتقاد اجتماعی شکننده‌ای در می‌آید که در کارهایش گنجانده، به صورت وسیله درمی‌آید برای بهتر نفوذدادن اصول اجتماعی روشنی که در همه کارهایش، از دوره جوانی گرفته تا کارهای آخری‌اش تشریح می‌کند».
شاو در «سرباز شکلاتی»، با همین طنز به تمسخر جنگ پرداخته و با نگاهی انتقادی تصویر دیگری از آن ارائه داده است. یکی از شخصیت‌های نمایشنامه با نام بلانچی که یک افسر داوطلب سوییسی در ارتش صربستان است، نمادی است از این تمسخر؛ او در جنگ بیش از آن‌که به فکر فشنگ اسلحه باشد به فکر شکلات است و به شکلی تصادفی به ارتش صربستان پیوسته است در حالی‌ که تصادف می‌توانست او را وارد قشون مقابل کند. پرده اول نمایش صحنه فرار او از دست سربازانی است که به دنبال کشتن قشون شکست‌خورده جنگ‌اند. او بعد از دو روز نخوابیدن بدل به موجود ترس‌خورده‌ای شده که روحیه‌ا‌ش را کامل از دست داده و درحالی‌که سایه مرگ بالای سرش قرار دارد به فکر خوردن شکلات است. او با آگاهی از اینکه جنگ کاری عبث است باز هم می‌جنگد و وظیفه‌اش را این می‌داند که تا جایی که می‌تواند از مرگ فرار کند و زنده بماند: «تمام آنها خانم عزیز، باور کنید تمام‌شان از مرگ می‌ترسند. وظیفه ما این است که تا آنجا که می‌توانیم زنده بمانیم...».

در نمایشنامه شاو، خبری از نگاه اسطوره‌ای به جنگ و قهرمانان آن وجود ندارد بلکه به قول آل‌احمد «این نمایشنامه مسخره‌ای است از جنگ. تخطئه انسانی است که سلاح به دوش می‌گیرد و خودش هم نمی‌داند چرا و برای چه و برای که کشتار می‌کند یا کشته می‌شود». «سرباز شکلاتی» تصویری از آدم‌هایی است که جنگ برای‌شان فرصتی است برای سودجویی. نگاه سودجویانه آنها جنگ و صلح را به دو وضعیت شبیه به هم تبدیل کرده و در هر دو وضعیت به دنبال منافع خود هستند.
شخصیت‌های «سرباز شکلاتی»، چه داوطلبانه به جنگ رفته باشند و چه به اجبار، گلایه و شکایتی از وضعیتشان ندارد و انگار جنگ برای‌شان کار روزمره‌ای است مثل بقیه کارها. آنها حتی اگر برخلاف میل‌شان به جنگ رفته‌ باشند، اما آدم‌هایی اسیر دست سرنوشت نیستند و جنگ برای‌شان کسب‌وکاری است که دقیقا می‌دانند در آن باید به دنبال چه چیزی بود.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

دختری نوجوان، زیبا و در آستانه‌ بلوغ است و به خاطر فقر خانواده‌اش در یک محله‌ بدنام زندگی می‌کند... خواهرش نیز یک زن بد نام است... با رسیدن به سن بلوغ باید کار خواهر بزرگترش را انجام دهد تا کمک خرج خانواده باشد... پسر یک راهب ریاکار بودایی است... عاشق میدوری می‌شود اما خجالت می‌کشد از اینکه عشقش را به میدوری اظهار کند؛ به‌رغم اینکه همانند سایر همبازیان خود به کار خواهر بزرگتر میدوری آگاه است ...
تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...