راهنمای عملی روشنفکر بودن | هم‌میهن


درباره چیستی روشنفکری و کیستی روشنفکر و اینکه اساساً نقش و کارکرد روشنفکری چیست یا چه باید باشد، کتاب‌های گوناگونی نوشته شده است. ازجمله «نقش روشنفکر» ادوارد سعید، «کار روشنفکر» بابک احمدی، تا «در دفاع از روشنفکران» ژان پل سارتر، «در خدمت و خیانت روشنفکران» جلال آل‌احمد و نمونه‌های دیگر. کتاب «روشنفکری حرفه‌ای» دکتر غلامرضا خاکی در ذیل همین رویکرد به یک تمایز در قلمرو زیست جهان روشنفکری پرداخته تا ظهور روشنفکری حرفه‌ای در عصر جدید را پایانی بر روشنفکری کافه‌ای و چریکی بداند.



این کتاب نگاه و خوانش میشل فوکو از روشنفکر و روشنفکری را مبنای تحلیل خود قرار می‌دهد. اینکه وظیفه روشنفکر این نیست که به دیگران بگوید چه باید کنند. او به چه حقی می‌خواهد چنین کند؟ کار روشنفکر، شکل دادن اراده سیاسی دیگران نیست. کار او این است که از تحلیل‌هایی که در رشته خودش انجام می‌دهد، آنچه را بدیهی فرض می‌شود بارها و بارها به پرسش بکشاند؛ عادات فکری مردم و نحوه کار و فکر کردن آنان را برهم زند و در آنچه مأنوس و مقبول است، تردید ایجاد کند و قواعد نهادها را بازسنجی کند.

درواقع روشنفکری حرفه‌ای، بر کنشگری بنا می‌شود. یکی از اصلی‌‌ترین پیش‌نیازهای نظریه‌پردازیِ کنش‌مدار برای توسعه ملی و سازمانی، نقادانه‌اندیشیِ تصمیم‌سازان، تصمیم‌گیران و کارگزاران اجرایی است. تفکر انتقادی به آنان این امکان را می‌دهد تا درباره فرآیندهای تولید ثروت، ایجاد قدرت و توزیع آن‌ها پرسش‌های بنیادین مطرح کرده و چگونگی‌شان را بسنجند و بازنگری کنند.

این رویکرد که ذاتِ نگاهِ روشنفکری است، اگر ناظر بر منافع انسانی، ملی و سازمانی در چارچوب عقلانیت و اخلاق باشد، نگارنده آن را «روشنفکری حرفه‌ای» می‌نامد. در یک طبقه‌بندی کلی می‌توان گفت، تعریف روشنفکری حرفه‌ای و تشریح کارکردهای آن در نظام تصمیم‌گیری و انواع آن، تبیین راهکارهایی برای توسعه فرهنگ روشنفکری حرفه‌ای در سطوح گوناگون و ارائه شیوه‌هایی برای پرورش روشنفکران در قلمروهای کلان حکمرانی و سازمانی، از مهمترین اهداف و محورهای این کتاب است.

کتاب «روشنفکری حرفه‌ای» دارای سه بخش کلی است. در بخش «الف» به مقدمات کلی موضوع کتاب پرداخته شده که در آن ضمن جست‌وجوی علل عقب‌ماندگی ایران و پرداختن به سایه غرب‌گرایی و چپ‌گرایی بر تفکر اجرایی ایران، نیاز به روشنفکرانی برای پویاسازی تفکر اجرایی در ایران و تقابل نظرورزی و عملگرایی در ذهنیت ایرانی را مورد بررسی قرار می‌دهد تا درنهایت به این بپردازد که ما در کجا ایستاده‌ایم و بر ضرورت ایران‌شناسی برای تحقق آرمان‌های ملی تاکید می‌کند.

در نوشتار دوم بخش «الف»، نویسنده به چیستی روشنفکری و کیستی روشنفکر می‌پردازد و در یک خوانش تاریخی از آغاز عصر روشنگری شروع می‌کند و به تبارشناسی سنت روشنفکری در جهان می‌پردازد و انواع روشنفکری، روشنفکران و مؤلفه‌های اصلی آن را مرور می‌کند. در نوشتار سوم این بخش، تلاش ایرانیان برای ورود به جهان اندیشه غربی و پیشینه جریان روشنفکری در ایران و نسل‌های مختلف آن، مورد بررسی قرار می‌گیرد تا نویسنده روشنفکران ایرانی را بر سر دوراهی شوریدگی و خردگرایی مورد تحلیل قرار دهد.

در بخش «ب» کتاب، نویسنده مستقیم به موضوع اصلی می‌پردازد و روشنفکری حرفه‌ای و ابعاد و پیوندهای آن را مورد بررسی قرار می‌دهد؛ از نسبت روشنفکری با عملگرایی و کنشگری تا نقش و کارکردهای روشنفکران حرفه‌ای و سعی می‌کند راهکارهای عمومی توسعه فرهنگ روشنفکر حرفه‌ای را تببین کند. درنهایت و در بخش «ج» کتاب به پشتیبان‌های نظری پرداخته و با عقلانیت انتقادی و اخلاقیات و افق‌های گشوده به توسعه مفهوم روشنفکری حرفه‌ای می‌پردازد.

درواقع این کتاب به‌نوعی راهنمای عملی روشنفکر بودن است که تلاش می‌کند ضرورت این الگوی جدید، نقش و کارکردهای آن را مورد تحلیل و تبیین قرار دهد. تلاش نویسنده در این کتاب را می‌توان مصداق این سخن ادوارد سعید دانست که خود، کتابی درباره نقش روشنفکر نوشته است: «یکی از وظایف روشنفکر، کوشش در جهت نابودی برداشت‌های قالبی و الگوهای کوچک تحقیرآمیزی است که اندیشه و ارتباطات انسانی را محدود کرد».

مفهوم روشنفکر حرفه‌ای را می‌توان به روایت هابرماس، درباره نقش روشنفکری در حوزه عمومی و کنشگری ارتباطی هم گره زد. در این معنا روشنفکری از مفهوم انتزاعی یا فعالیتی فکری به کنشی انتقادی برای بهبود اوضاع تعریف می‌شود. گرچه این به‌معنای انتزاع و انقطاع از مفهوم‌پردازی و فعالیت‌های ذهنی و فکری نیست. توسعه فرهنگ روشنفکری حرفه‌ای، بدون میانجی زبان و کلمات ممکن نیست اما قرار نیست به دنیای زبان و مفاهیم انتزاعی و فلسفی محدود شود.

به قول «رژی دبره»، هر مبارز سیاسی به ناچار به جدالی در قلمرو کلمات راه می‌برد، لذا گاهی باید از روشنفکر بودن دست کشید تا بتوان سرباز شد. کتاب «روشنفکری حرفه‌ای» با زیر متن «پایانی بر روشنفکری کافه‌ای و چریکی»، به‌عنوان نخستین کتاب از مجموعه مطالعات فرارشته‌ای، توسط نشر همرخ منتشر شده است.