روایتی از تمدن اسلامی | محمود فاضلی | اعتماد

کتاب «اسلام و علم» [Islam and science] از 7 بخش تشکیل شده است:
۱. پیشگفتار استاد خسروشاهی: چگونه این رساله (سیدجمال) به دست ما رسیده است؟
۲. توضیحی درباره سخنرانی رنان و پاسخ سیدجمال (نوشته دکتر محمد حمیدالله حیدرآبادی)؛
۳. درباره اسلام و علم (نوشته سیدجمال‌الدین اسدآبادی)؛
۴. توضیحات ۱۲گانه درباره فضای این رساله و سخنرانی رنان و پاسخ سیدجمال (نوشته استاد خسروشاهی)؛
۵. مساله قضا و قدر (نوشته سیدجمال‌الدین اسدآبادی)؛
۶. پیوست اول: بانو نیکی کدی؛ سیدجمال و رنان (نوشته استاد خسروشاهی)؛
۷. پیوست دوم: ترجمه متن سخنرانی ارنست رنان درباره اسلام و علم (ترجمه سیدمحمدعلی جمال‌زاده).

اسلام و علم [Islam and science] مظفر اقبال

استاد خسروشاهی در مقدمه کتاب می‌آورد: «ترجمه نخست این بحث (اسلام و علم) در سال 1347 ترجمه و در سال 1348 توسط انتشارات سعدی تبریز منتشر شده است، اما مطلب قابل‌توجهی که در این چاپ اضافه شده است، ترجمه کامل سخنرانی ارنست رنان است که سالیان دراز توسط سیدمحمدعلی جمال‌زاده ترجمه شده و توسط خود او برای نویسنده (استاد خسروشاهی) ارسال شده است.» برای روشن شدن برخی نکات، علاوه بر توضیحات مرحوم علامه شیخ عباسقلی واعظ چرندابی، توضیحاتی از استاد خسروشاهی هم در آخر رساله آمده است.

استاد خسروشاهی در انتهای رساله «اسلام و علم» نوشته سیدجمال می‌نویسد: «اگر در تاریخ اسلام به رویداد‌هایی برمی‌خوریم که در آنها مخالفتی با علوم دیده می‌شود، این هرگز مربوط به اساس اسلام نیست، بلکه ناشی از سوء‌فهم یا سوء غرض کسانی است که متاسفانه به نام زمامدار و خلیفه اسلامی، بر کشور‌های اسلامی حکومت می‌راندند و بدین ترتیب هیچ انسان متّصف و آگاه از تاریخ، نمی‌تواند ادعا کند که اسلام با علم سازشی نداشته یا با آن مخالفت ورزیده است، بلکه برخلاف این، اسلام خود بنیانگذار بسیاری از علوم است، این حقیقت را خود غرب نیز، امروز تصدیق می‌کند.»
خسروشاهی در پیوست اول (بانو نیکی کدی؛ سید و رنان) که در 1394 نوشته شده است می‌آورد: «یکی از کتاب‌های بانو کدی، ترجمه بعضی مقالات و نوشته‌های مذهبی و سیاسی سیدجمال‌الدین ازجمله رساله نیجریه، مقالات جمالیه و پاسخ سید به ارنست رنان، متفکر فرانسوی است. نام کتاب «واکنشی به امپریالیسم» انسان را به مطالعه آن وا می‌دارد، اما پس از مطالعه کتاب، به ویژه بخش مربوط به پاسخ سید به رنان درباره اسلام و علم، به خوبی روشن می‌شود که متاسفانه مولف کتاب در ترجمه مقالات سید و انتخاب مطالب سپس نقل تحلیل‌ها و برداشت‌های شخصی خود، غیرمنصفانه و بلکه کاملا مغرضانه عمل کرده است.»

استاد خسروشاهی یادآور می‌شود که نوشته سید درباره اسلام و علم در ترجمه فرانسوی‌اش تحریف شده است و با متن عربی اصلی رساله سیدجمال فرق دارد و محققانی مانند شیخ محمد عبده، امیر شکیب ارسلان، دکتر حمیدالله حیدرآبادی و... اعلام کرده‌اند که نشر ترجمه تحریف شده نوشته سید، در روزنامه فرانسوی بی‌تردید توطئه جدید دیگری «بر ضد سیدجمال‌الدین و اندیشه‌های او و نفی تاثیر‌گذاری وی در بین مسلمانان بوده است و حتی شکیب ارسلان بخشی از محتوای آن را زهرآلود نمودن هر چه که مربوط به اسلام است» نامیده که هرگز نمی‌تواند اصیل باشد.
استاد می‌نویسد: «در واقع خانم کدی در این بخش، همه مطالب تحریف شده منسوب به سیدجمال‌الدین را در پاسخ به اتهامات ارنست رنان، نقل نموده سپس به این نتیجه رسیده است که اصولا خود سیدجمال‌الدین هم مانند ارنست رنان، بر این باور بوده که «اسلام دشمن علم بوده» و «حاکمان اسلامی مانع رشد و ترقی علوم بوده‌اند» و اتهاماتی از این قبیل.»

استاد خسروشاهی در این کتاب در مقام دفاع از سیدجمال‌الدین می‌نویسد: «باید گفت همه اتهامات و اکاذیب نقل شده درباره سید و معتقدات کفرآمیز! وی، همه ادعا‌های مطرح شده درباره سیدجمال‌الدین و مطلب تحریف شده در روزنامه فرانسوی -که مورد استناد بانو کدی است- به هیچ‌وجه با افکار و نوشته‌های اصلی سید، در تضاد آشکار است و روی همین اصل در عدم اصالت و صحت مطلب ترجمه شده منسوب به سید، نباید تردید داشت.» سپس بخش‌هایی از مقالات و نوشتار سیدجمال در دیگر آثارش را ذکر می‌کند تا حقایق برای مخاطبان روشن شود.
استاد خسروشاهی در انتهای سخنرانی ارنست رنان درباره اسلام و علم می‌نویسد: «در پاسخ اتهامات آقای رنان درباره اسلام، در زمینه‌های مختلف، از مخالفت با علم تا نبرد با روحیه آزادی‌خواهی و ریشه‌کن! عنوان علم و معرفت و... باید گفت که آقای رنان آنچه را که به نام اسلام نقل می‌کند، هرگز ربطی به اسلام ندارد، بلکه حوادثی را که در این زمینه نقل کرده، در کل مربوط به خلفا، زمامداران، پادشاهان، آخوند‌های وابسته به سلاطین و فرمانروایان خودکامه در بلاد اسلامی، در طول تاریخ است و نسبت دادن پستی‌ها و زشتی‌ها و پلشتی‌های آنان به اسلام دور از عدل و انصاف و حقیقت است، چرا‌که آنان نمایندگان واقعی اسلام نبوده‌اند و اصولا شناختی از اسلام نداشته‌اند تا عملکرد آنان را محصول اسلام بدانیم.»

................ هر روز با کتاب ...............

نوشتن از دنیا، در عین حال نوعی تلاش است برای فهمیدن دنیا... برخی نویسنده‌ها به خود گوش می‌سپارند؛ اما وقتی مردم از رنج سر به طغیان برآورده‌اند، بدبختیِ شخصیِ نویسنده ناشایست و مبتذل می‌نماید... کسانی که شک به دل راه نمی‌دهند برای سلامت جامعه خطرناک‌اند. برای ادبیات هم... هرچند حقیقت، که تنها بر زبان کودکان و شاعران جاری می‌شود، تسلایمان می‌دهد، اما به هیچ وجه مانع تجارت، دزدی و انحطاط نمی‌شود... نوشتن برای ما بی‌کیفر نیست... این اوج سیه‌روزی‌ست که برخی رهبران با تحقیرکردنِ مردم‌شان حکومت کنند ...
کسی حق خروج از شهر را ندارد و پاسخ کنجکاوی افراد هم با این جمله که «آن بیرون هیچ چیز نیست» داده می‌شود... اشتیاق او برای تولید و ثروتمند شدن، سیری ناپذیر است و طولی نمی‌کشد که همه درختان جنگل قطع می‌شوند... وجود این گیاه، منافع کارخانه را به خطر می‌اندازد... در این شهر، هیچ عنصر طبیعی وجود ندارد و تمامی درختان و گل‌ها، بادکنک‌هایی پلاستیکی هستند... مهمترین مشکل لاس وگاس کمبود شدید منابع آب است ...
در پانزده سالگی به ازدواج حسین فاطمی درمی‌آید و کمتر از دو سال در میانه‌ی اوج بحران‌ ملی شدن نفت و کودتا با دکتر زندگی می‌کند... می‌خواستند با ایستادن کنار خانم سطوتی، با یک عکس یادگاری؛ خود را در نقش مرحوم فاطمی تصور کرده و راهی و میراث‌دار او بنمایانند... حتی خاطره چندانی هم در میان نیست؛ او حتی دقیق و درست نمی‌دانسته دعوی شویش با شاه بر سر چه بوده... بچه‌ی بازارچه‌ی آب منگل از پا نمی‌نشیند و رسم جوانمردی را از یاد نمی‌برد... نهایتا خانم سطوتی آزاد شده و به لندن باز می‌گردد ...
اباصلت هروی که برخی گمان می‌کنند غلام امام رضا(ع) بوده، فردی دانشمند و صاحب‌نظر بود که 30 سال شاگردی سفیان بن عیینه را در کارنامه دارد... امام مثل اباصلتی را جذب می‌کند... خطبه یک نهج‌البلاغه که خطبه توحیدیه است در دربار مامون توسط امام رضا(ع) ایراد شده؛ شاهدش این است که در متن خطبه اصطلاحاتی به کار رفته که پیش از ترجمه آثار یونانی در زبان عربی وجود نداشت... مامون حدیث و فقه و کلام می‌دانست و به فلسفه علاقه داشت... برخی از برادران امام رضا(ع) نه پیرو امام بودند؛ نه زیدی و نه اسماعیلی ...
شور جوانی در این اثر بیشتر از سایر آثارش وجود دارد و شاید بتوان گفت، آسیب‌شناسی دوران جوانی به معنای کلی کلمه را نیز در آن بشود دید... ابوالمشاغلی حیران از کار جهان، قهرمانی بی‌سروپا و حیف‌نانی لاف‌زن با شهوت بی‌پایانِ سخن‌پردازی... کتابِ زیستن در لحظه و تن‌زدن از آینده‌هایی است که فلاسفه اخلاق و خوشبختی، نسخه‌اش را برای مخاطبان می‌پیچند... مدام از کارگران حرف می‌زنند و استثمارشان از سوی کارفرما، ولی خودشان در طول عمر، کاری جدی نکرده‌اند یا وقتی کارفرما می‌شوند، به کل این اندرزها یادشان می‌رود ...