مباحث مقدمه در شرح حال آزادی خواهانی چون "سیدجمال‌الدین اسدآبادی" و "میرزا رضا کرمانی" روحانیانی چون "سیدمحمد طباطبایی" و دولتمردان ترقی خواهی چون "میرزاحسین خان سپهسالار" و امیرکبیر است... مباحث مطرح شده در انجمن مخفی، واقعه کرمان و غوغای میان متشرعه و شیخیه، ذکر تاریخچه‌ای از وضع ارامنه و رواج شایعه تکفیر مظفرالدین شاه از سوی سیدعبدالله بهبهانی... پس از به توپ بستن مجلس که از آن به "یوم التوپ" یاد می‌کند...
تاریخ بیداری ایرانیان. کتابی در تاریخ مشروطیت تألیف ناظم الاسلام کرمانی. این کتاب از منابع مهم مورخان تاریخ مشروطیت است. مؤلف کتاب میرزامحمد ملقب به ناظم الاسلام در 1280 در کرمان به دنیا آمد. پس از تحصیلات مقدماتی به شوق تحصیل حکمت الاهی در 1309 عازم تهران شد و از محضر کسانی چون "سیدشهاب الدین شیرازی"، حاج میرزا "حسن آشتیانی" و حاج شیخ "هادی نجم آبادی" بهره‌مند گردید. پس از تأسیس "مدرسه اسلام" به ریاست "سیدمحمدصادق طباطبایی" تعلیم برخی از دروس و نظامت مدرسه به عهده ناظم الاسلام گذاشته شد، ازین رو ریاست مدرسه وی را به "ناظم الاسلام" ملقب کرد و فرمان آن را میرزا "علی اصغرخان اتابک" صدراعظم وقت صادر کرد. پس از استقرار مشروطیت، ناظم الاسلام به سبب کهولت و گرفتاری‌های خانوادگی به کرمان رفت و به شغل قضا در دادگستری پرداخت. وی در 1337 بر اثر آنفلوانزا درگذشت.
ناظم الاسلام سبب تألیف "تاریخ بیداری ایرانیان" را عاری بودن کتب تاریخی ایران از جنبه‌های عبرت‌آموز برای آیندگان ذکر کرده و نوشته است که پیوسته در این اندیشه بوده که به سبک مورخان اروپایی کتابی در تاریخ ایران بنگارد و نکات تاریخی را در آن مندرج سازد. وی از دوم ذیحجة 1322 دیده‌ها و شنیده‌های خود را درباره انقلاب مشروطه و بیداری ایرانیان ثبت کرد و چون به محافل آزادی‌خواهان آن زمان ــ که به دفاع از مشروطه تشکیل می‌شد ــ راه داشت، توانست گفتگوهای آنان را یادداشت نموده و نظر خود را نیز در بسیاری موارد به آنها بیافراید. وی ابتدا قسمتی از یادداشت‌هایش را به صورت پاورقی در روزنامه کوکب دری ــ که خود مدیر و ناشرش بود ــ منتشر کرد. ظاهرا توجه مردم به این پاورقی‌ها ناظم الاسلام را به فکر چاپ و نشر جزوه‌های مستقلی با عنوان "تاریخ بیداری ایرانیان" انداخت.
بدین ترتیب چاپ اول این اثر به صورت جزوات هفتگی به قطع خشتی و به خط نسخ و حواشی و پاورقی (به خط نستعلیق با چاپ سنگی و نقاشی صورت اشخاص) و با کیفیتی تقریبا مناسب در پنجاه و پنج جزوه شانزده صفحه‌ای منتشر شد. ناظم الاسلام وقایع پیش از ذیحجة 1322 را نیز در هفده جزوه با عنوان "مقدمة تاریخ بیداری ایرانیان" منتشر کرد و در این جزوه‌ها گزارش گونه‌ای از مهم‌ترین وقایع دوره پادشاهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه نوشت. در 1328ـ1330 برای اولین بار میرزا "حسن طهرانی" این یادداشت‌ها را به خط "شمس الکتّاب" چاپ سنگی کرد. در 1324ـ1332ش "سیدمحمد هاشمی کرمانی" این کتاب را به انضمام شرح حالی نسبتا کامل از مؤلف و مقدمه‌ای درباره کتاب در قطع وزیری و با حروف سربی و جلد ممتاز منتشر کرد. چاپ سوم در 1346ش و بنابر سرلوحه کتاب ظاهرا به یادگار جشن‌های تاجگذاری در سه مجلد و به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی منتشر شد. چاپ چهارم و پنجم نیز به ترتیب در 1362 ش و 1376ـ1377 ش در دو مجلد نشر یافت.
مجلد اول "تاریخ بیداری ایرانیان" مشتمل است بر مقدمه جلد اول، دوم و سوم و حاوی زندگینامه گروهی از رجال معاصر مؤلف و وقایع دوره ناصری و مظفری. این مجلد رویدادهایی از ذیحجه 1322 تا رمضان 1324 را شامل می‌شود. مباحث مقدمه در شرح حال آزادی خواهانی چون "سیدجمال‌الدین اسدآبادی" و "میرزا رضا کرمانی" روحانیانی چون "سیدمحمد طباطبایی" و دولتمردان ترقی خواهی چون "میرزاحسین خان سپهسالار" و امیرکبیر است. ناظم الاسلام نقطه شروع ترقی ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر دانسته است. وی همچنین حالات ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه را شرح داده و آنان را پادشاهانی دمدمی مزاج و ساده لوح معرفی کرده است. ناظم الاسلام در مقدمه شرح مبسوطی بر امتیازنامه رژی نگاشته و به دعوای میان علما و دربار بر سر این امتیاز پرداخته است و نامه‌ها و تلگرام‌های متعددی را که میان طرفین ردوبدل شده آورده است. مضامین سه جلد نخست این کتاب مشتمل است بر: مباحث مطرح شده در انجمن مخفی، واقعه کرمان و غوغای میان متشرعه و شیخیه، واقعه عمارت بانک یا مدرسه چال، ذکر تاریخچه‌ای از وضع ارامنه و رواج شایعه تکفیر مظفرالدین شاه از سوی سیدعبدالله بهبهانی به جرم تحریک ارامنه به قتل سلطان عبدالحمید، بیان رویدادهایی درباره مهاجرت علما به حضرت عبدالعظیم و سپس قم و تحصن در سفارت انگلیس تا صدور فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه که با ذکر اسامی روزنامه‌ها و مدارس موجود در دوره مظفری به پایان می‌رسد. در این مجلد ناظم الاسلام کوشیده تا وقایع را روزبه‌روز بنویسد به طوری که مطالب جلد سوم ثبت روزبه‌روز وقایع از هجدهم جمادی الاولی 1324 تا اول رمضان 1324 است.
مجلد دوم حاوی جلدهای چهارم و پنجم و اضافات و ملحقات است و وقایع شوال 1324 تا رجب 1327 را دربردارد. یکی از مطالب مهم کتاب "تاریخ بیداری ایرانیان" بخش پایانی یادداشت‌های مؤلف است که سعیدی سیرجانی آن را گردآوری و تدوین کرده است. سیرجانی این بخش را منبعی مستند و مطمئن برای محققان می‌داند. در این بخش نیز ثبت وقایع روزانه تا بیستم صفر 1325 ادامه یافته ولی از این تاریخ تا سوم جمادی الاولی 1326 در ثبت وقایع وقفه افتاده است. ظاهرا مؤلف تا وقایع بیستم صفر 1325 را برای چاپ آماده کرده بوده که با علنی شدن مخالفت محمدعلی شاه با مجلس و رویارویی شاه و ملت، موقع را برای نشر بقیه جزوه‌ها مقتضی ندانسته و از تنظیم بقیه مطالب خودداری کرده و این سکوت تا جمادی الاولی 1326 ادامه داشته است. سیرجانی در یادداشت مقدمه چاپ چهارم اشاره کرده که مجموعه‌ای از یادداشت‌های این دوره را هاشمی کرمانی در اختیار وی قرار داده که تعدادی از آنها را در متن گنجانده و بقیه را در آینده با عنوان "متمم تاریخ بیداری" منتشر خواهد کرد.
ناظم الاسلام از چهارم جمادی الاولی 1326 به ثبت وقایع روزانه ادامه داد ولی این بار به سبب پیش آمدن اوضاع ویژه‌ای پس از به توپ بستن مجلس که از آن به "یوم التوپ" یاد می‌کند و تعطیلی مشروطه لحن خود را تغییر داد و جانب احتیاط را در پیش گرفت. یادداشت‌های این دوره غالبا با عباراتی که حاکی از ترس است نوشته شده است. وی گاهی نیز از نوشتن وقایع خودداری کرده و حتی به سران مشروطه تاخته و ملک المتکلمین (حاج میرزانصرالله) و سیدجمال واعظ را متهم کرده است که مشروطه را بهانه دخل خود کرده اند. وی در موارد بسیاری از جهل مردم نالیده و آن را مانع ترقی دانسته است.
آخرین جلد "تاریخ بیداری ایرانیان" با شرح وقایع سیزدهم رجب 1327 به پایان می‌رسد ولی مطلب ناتمام مانده است، ظاهرا مطلب بقیه داشته اما از ادامه یادداشت‌های ناظم الاسلام چیزی باقی نمانده است جز یک صفحه که حاوی وقایع دوازدهم تا چهاردهم رمضان 1329 است.
نثر کتاب ساده و روان است اما مؤلف در مواردی متعدد از کلمات فرنگی استفاده کرده و آنها را به صورت‌های مختلف در متن ضبط کرده است. "ادوارد براون" مؤلف "تاریخ ادبی ایران" کتاب را از نظر سبک و جمله بندی و استناد بر تاریخ‌های عمومی و پر از لفظ قلم افرادی چون "رضاقلی خان هدایت" و لسان الملک (میرزامحمدتقی خان سپهر) برتر دانسته است.
از "تاریخ بیداری ایرانیان" بسیاری از مورخان تاریخ مشروطیت استفاده کرده‌اند از جمله کسروی در کتاب "تاریخ مشروطه". اما دیدگاه مورخان نسبت به آن متفاوت است. "مهدی ملکزاده" مؤلف "تاریخ مشروطیت ایران" معتقد است که گرچه تاریخ بیداری ایرانیان دارای مطالب سودمندی است و نویسنده به بعضی از حوادثی که در آن زمان رخ داده علاقه‌مند بوده یا اطلاع بیشتری از آنها داشته است، ولی چون ناظم الاسلام قسمت اعظم کتاب را به شرح محافل سری اختصاص داده و اقدام وی و یارانش نیز در این محافل در پیدایش مشروطیت ثمری نداشته است می‌توان نتیجه گرفت که این کتاب برای آیندگان نوشته نشده بلکه برای خوش‌آمد کسانی که در آن زمان می‌زیسته‌اند تألیف شده است. وی همچنین معتقد است که ناظم الاسلام مطالب دور از حقیقت را جعل کرده و موجب لکه دار شدن تاریخ شده است! اما باستانی پاریزی مطالب کتاب را صد درصد واقعی و صادقانه دانسته و معتقد است که اعترافات ناظم الاسلام در احوال خصوصی خود و ترسی که پس از به توپ بستن مجلس بر او عارض شده بوده حاکی از صدق و صحت بقیه مطالب است. ناظم الاسلام برای خود رسالتی بزرگ قایل بوده و آن حفظ سنگر تاریخ نویسی مشروطه بوده است؛ ازین رو اعتراف می‌کند که در یوم التوپ به سبب ترس از کشته شدن از حضور در صحنه منازعه خودداری کرده است تا فرصت نگارش این تاریخ را داشته باشد.
علاوه بر "تاریخ بیداری ایرانیان" اثر دیگری نیز از ناظم الاسلام با عنوان "التحفة المهدیة"معروف به "علائم الظهور"به جا مانده و چندین بار به چاپ رسیده است.
فتانه هویدا. دانشنامه جهان اسلام
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
