چالش اندرسن در برابر اندیشه‌های حاکم | الف


هانس کریستین آندرسن نویسنده نام‌آشنای دانمارکی است که «دخترک کبریت‌فروش»، «پری دریایی کوچولو»، «بند انگشتی»، «جوجه ‌اردک زشت»، «زندگی من»، «ملکه برفی» و «لباس جدید پادشاه» از مشهورترین آثار او در سراسر جهان به شمار می‌رود. آندرسن در دوران جوانی از هوش و نیروی تخیل بسیاری برخوردار بود و علاقه‌‌ی شدیدی به ادبیات و تئاتر داشت. او در دوران کودکی برای خود صحنه‌‌ی تئاتر درست کرده و آثار شکسپیر را با استفاده از عروسک‌هایی به عنوان بازیگر از حفظ بازی می‌کرد.

چمدان پرنده هانس کریستین اندرسن

اندرسن سال ۱۸۲۹ اولین کتاب خود «گزارش یک پیاده‌روی» را منتشر کرد و پس از آن داستان‌های دیگرش را نوشت و به انتشار رساند. داستان‌های عامیانه‌‌ی او از جذابیت سِحرکننده‌ای برخوردارند و در تمام جوامع و اعصار جنبه‌های مشترکی از زندگی بشری را به تصویر می‌کشند. وی حدود ۲۲۰ داستان تخیلی نوشته و آثارش به ۱۵۰ زبان ترجمه شده و همچنان میلیون‌ها نسخه از آنها در سراسر دنیا منتشر می‌شود. کتاب «چمدان پرنده» نیز منتخبی از داستان‌هایی است که اندرسن برای کودکان تألیف کرده و به انتخاب لیدا طرزی گردآوری و ترجمه شده است. این کتاب غیر از یک مقدمه درباره‌‌ی نویسنده و داستان «چمدان پرنده» پنج داستان دیگر از این نویسنده‌‌ی دانمارکی با عناوین «قصه سه برادر»، «قوهای وحشی»، «فرشته»، «پروانه» و «بلبل» را نیز در خود جای داده است. جذابیت قصه‌های کتاب با تصویرگری سمیه علیپور برای مخاطب کودک و نوجوان تکمیل شده و موجب افزایش خیال‌انگیزی محتوای آن شده است.

ترجمه‌‌ی داستان‌ها با بهره‌گیری از کلمات و اصطلاحات عامیانه‌‌ی مورد علاقه‌‌ی نویسنده و همچنین منطبق بر روح و سبک نگارشی او در داستان‌‌نویسی به مخاطب ایرانی منتقل شده است. می‌توان گفت کنار هم قرار دادن قصه‌های منتخب، ترکیبی مناسب از داستان‌های این نویسنده را که در ایران بیشتر با چند اثر تکراری و همیشگی شناخته می‌شود، در اختیار مخاطب قرار داده است. نویسنده در این قصه‌ها تصویری متفاوت از داستان‌های عامیانه برای مخاطبان خود آفریده و سراغ آن دسته از روایت‌های سنتی رفته که فقط ابزاری برای سرگرمی خواننده تلقی نمی‌شوند و در هر کلمه و جمله‌‌ی آن پیام مشترک خاصی برای جهانیان نهفته است.

شناخت و آگاهی اندرسن از فقر و بازتاب درد و اندوه آن در زندگی انسان‌ها همچون سایر آثارش در این قصه‌ها نیز مشهود است. داستان‌هایی که مفهوم، مضمون و پایان اغلب آنها چه تلخ و چه شیرین، باورپذیر، قانع‌کننده، گیرا و جذاب است. همین موضوع است که با وجود استفاده‌‌ی گاه و بیگاه او از فانتزی در شیوه‌‌ی نوشتن داستان‌ها، اعتماد و باور خواننده را نسبت به آثارش برمی‌انگیزد؛ به گونه‌ای که بخش‌های فانتزی قصه به راحتی در رئال تلخ آن ذوب شده و مخاطب را با خود همراه می‌کند. داستان «چمدان پرنده» که نام کتاب را نیز به خود اختصاص داده، از همین دست قصه‌هاست که با وجود سپری‌شدن مدت‌های طولانی از خلق آن در همین زمان نیز جذابیت خاص خودش را دارد.

«چمدان پرنده» ماجرای مردی تاجر را روایت می‌کند که تمام ثروتش برای تنها پسرش به ارث باقی مانده است. پسر تمام ثروت پدر را خرج می‌کند تا به تهی‌دستی و فقر مطلق می‌رسد. آن هنگام دوستی قدیمی چمدانی کهنه به او می‌دهد که قابلیت پرواز دارد. پسر درون چمدان کهنه اما پرنده می‌نشیند و به وسیله‌‌ی آن به سرزمین‌های دوردست می‌رود. حین همین گشت و گذار با شاهزاده خانمی آشنا می‌شود که در بلندترین اتاق یک برج زندگی می‌کند. شاهزاده دلبسته‌‌ی قصه‌گویی پسرِ فقیرِ پرنده می‌شود و در برابر پیشنهاد ازدواج او شرط موافقت پدر و مادرش را می‌گذارد که آن نیز گفتن قصه‌هایی با ویژگی‌های مطلوب شاه و ملکه است. شخصیت‌های داستان‌هایی که پسر برای آنها تعریف می‌کند، نمادین هستند و استعاره‌ای از گروه‌ها و طبقات مختلف اجتماع‌اند.

اندرسن در این قصه علاوه بر به‌کارگیری ترکیبی ویژگی‌های قصه‌های عامیانه و جدید و استفاده‌‌ی توأم از ژانر فانتزی از شیوه‌‌ی «قصه در قصه» نیز استفاده کرده است. هر چند که پایان قصه چندان خوش نیست و البته که این نیز موجب آشنایی مخاطب کودک و نوجوان با واقعیات زندگی می‌شود، اما به نظر می‌رسد قصه‌گوییِ پسرِ ندارِ ثروت بر باد داده برای خانواده‌‌ی شاهِ دارا، نوعی شیوه برای آگاهی‌بخشی و بیدارسازی یا به عبارت دیگر قصه‌درمانی در راستای ایجاد تحول باشد. کاری که «شهرزاد» در هزار و یک شب یا «هدهد» در منطق‌الطیر می‌کند. از سوی دیگر در این قصه نیز مانند برخی آثار دیگر اندرسن شخصیت ثروتمند در نهایت از اوج فرو می‌افتد و به رغم شانس و توانایی‌اش در قصه‌گویی، بی‌چیز و آواره می‌شود و شخصیت قدرتمند نیز سرگردان و در انتظار باقی می‌‌ماند که می‌توان این پایان را از نظر ایدئولوژیک به عنوان چالش اندرسن در برابر اندیشه‌های حاکم قرار داد: «پسر جز حرف‌های خوب چیزی نشنید و فردا روز عروسی‌اش بود. به جنگل برگشت تا داخل چمدانش شود ولی چمدان نبود. کجا بود؟ چمدان سوخته بود. جرقه‌‌ی ترقه‌ها آن را سوزانده و خاکستر کرده بود. او دیگر نمی‌توانست پرواز کند و به عروسش برسد. شاهزاده‌خانم هر روز به بام قصر می‌رفت و منتظر او می‌ایستاد...»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...