کلامِ شریف | اعتماد


کسانی که با کلام اسلامی و به ویژه کلام شیعه آشنایی دارند، می‌دانند که سیدمرتضی علم‌الهدی(ره) جایگاهی بس رفیع و بلندپایه در میان متفکران و متکلمان امامیه دارد. برادر او شریف رضی(ره) البته به واسطه کتاب «نهج‌البلاغه» نزد ما شناخته‌ شده‌تر است. سیدمرتضی که شاید مهم‌ترین شاگرد شیخ مفید و استاد شیخ طوسی بود، با آثار، نوشته‌ها و تربیت شاگردانی که پروراند تاثیری بی‌بدیل در اندیشه و کلام شیعی از خود برجای گذاشت.



علی بن حسین بن موسی (۳۵۵-۴۳۶ق) مشهور به «شریف مرتضی» فقیه و متکلم امامی و از شخصیت‌های پرنفوذ اجتماعی شیعه در دوره آل‌بویه بود. سید مرتضی مانند پدر و برادرش سید رضی، مدتی نقیب طالبیان، امیرالحاج و رییس دیوان مظالم بود و در بغداد زندگی می‌کرد و نزد خلفای عباسی و حاکمان آل‌بویه احترام ویژه‌ای داشت. سید مرتضی بر حجیت عقل در عقاید و مباحث کلامی تاکید و علاوه بر آن، در اندیشه‌های فقهی خود نیز رویکردی عقل‌گرایانه داشته است. وی از پیشگامان روش اجتهادی در فقه شیعه دانسته شده است که برخلاف اخباریان، در استنباط احکام از ادله عقلی بهره می‌برده است. آثار بسیاری در فقه، اصول فقه، تفسیر قرآن از او بر جای مانده است. سید مرتضی همانند استادش شیخ مفید، حجیت خبر واحد را انکار می‌کرده است. به باور او، استناد به خبر واحد نه‌تنها در موضوعات اعتقادی جایز نیست، بلکه در استنباط احکام فقهی نیز راهی ندارد.

با وجود اهمیتی که سیدمرتضی در کلام شیعه دارد اما آثار چندانی از او یا درباره او به فارسی منتشر نشده است. اما به تازگی کتابی به قلم پروفسور حسن انصاری استاد تاریخ و کلام شیعه درباره وی به زبان فارسی به چاپ رسید که می‌تواند تاحدودی خلأ پیشین را جبران کند.

انصاری استاد موسسه مطالعاتی پیشرفته پرینستون امریکا است که پیش از این مقالات متعددی به زبان‌های فارسی، انگلیسی و عربی از وی در مدخل‌های دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه ایرانیکا و... به چاپ رسیده است. همچنین کتاب‌هایی از وی به فارسی و انگلیسی منتشر شده که از آن جمله می‌توان به «میان کلام و فلسفه» (نشر کتاب رایزن) و «تشیع امامی در بستر تحول» (نشر ماهی) اشاره کرد. به تازگی نیز چهار مجلد به نام‌های «از میراث غلات»، «زیدیه در ایران»، «جستارهایی درباره ادبیات کرامیه خراسان» و همین کتاب «شریف مرتضی و جایگاه او در تاریخ الهیات اسلامی» توسط انتشارات علمی منتشر شده است.

چنان‌که از عناوین این کتاب‌ها فهمیده می‌شود، انصاری محور پژوهش‌های خود را موضوعاتی قرار داده که کمتر درباره آنها به ویژه به زبان فارسی کتابی منتشر شده باشد.
برای نمونه درباره شریف مرتضی در حد اطلاع راقم این سطور اثر مستقلی وجود نداشت مگر دو کتاب «اندیشه سیاسی سید مرتضی» نوشته محمود شفیعی (انتشارات بوستان کتاب) و کتاب «میراث مرتضوی» نوشته حمید عطایی نظری (نشر طه). کتاب دوم هم البته به تازگی منتشر شده و مجموعه‌ای از مقالات است که از قضا یکی از مقالاتش ترجمه‌ای است از مقاله دکتر حسن انصاری.

ویژگی کتاب انصاری درباره شریف مرتضی این است که در آن چندان به اموری از قبیل زندگی و مسائل پیرامونی شخصیت سیدمرتضی نپرداخته و مستقیما آرای کلامی وی را مورد توجه قرار داده است. کتابی با موضوع کاملا تخصصی که البته به سبب قلم روان و ادبیات معلم‌گونه انصاری، مخاطبان غیرمتخصص اما علاقه‌مند نیز حتما می‌توانند از آن بهره کافی ببرند.

«شریف مرتضی و جایگاه او در تاریخ الهیات اسلامی» در پنج فصل کلی تنظیم شده است که به ترتیب عبارتند از:
1- شریف مرتضی و نظریه امامت؛ در این فصل به مسائلی از قبیل نظریه امامت شریف مرتضی و شیخ طوسی و ردیه‌های اهل سنت، نقد امامت شیعی از صاحب‌عباد تا قاضی عبدالجبّار معتزلی، بحث امامت از هشام‌بن حکم تا تلخیص الشافی شیخ طوسی، اختلاف نظر شیخ طوسی و شریف مرتضی درباره موضوع علم امام، برداشتی نادرست از کلام شریف مرتضی درباره حادثه کربلا و... پرداخته شده است.

2- شریف مرتضی به مثابه یک متکلم بهشمی؛ در این فصل به مباحثی چون شریف مرتضی و معتزله، شریف مرتضی و ابن‌سینا، ردیه شریف مرتضی بر فلاسفه، معتزله و امالی نویسی و کتاب‌های شریف مرتضی و حاکم جشمی و... پرداخته شده است.

3- شریف مرتضی و اصول فقه؛ در این فصل نیز به مسائلی از قبیل کتابی که شریف مرتضی برای تدریس خارج اصول فقه چه کتابی را مبنا قرار داده بود؟ جای خالی الذریعه مرتضی در آموزش اصول فقه، یک نمونه از برخورد آگاهانه شریف مرتضی با جعل حدیث و... پرداخته شده است.

4- اعتبارسنجی میراث منسوب به شریف مرتضی؛ در این فصل هم مواردی از قبیل تفسیر منسوب به شریف مرتضی درباره سوره «هل اتی» و نکته‌هایی درباره آثار وی مورد بررسی قرار گرفته است.

5- میراث مکتوب شریف مرتضی؛ در آخرین فصل این کتاب به مباحثی از قبیل بر آثار شریف مرتضی چه رفته است؟ رساله ردّ سهوالنّبی اثر شیخ مفید یا شریف مرتضی، نسخه‌های نهج‌البلاغه و کتاب‌های شریف مرتضی در یک کتابخانه سنی در دمشق قرن هفتم و... پرداخته شده است.

«شریف مرتضی و جایگاه او در تاریخ الهیات اسلامی» نوشته حسن انصاری توسط انتشارات علمی در 386 صفحه منتشر شده است و هم‌اکنون در دسترس علاقه‌مندان به کلام شیعه قرار دارد.