کتاب «نظریه گفتمان: از ساختارگرایی تا پساساختارگرایی» نوشته محمدرضا رسولی و پویا نعمتاللهی به تازگی منتشر شده است.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، تاکنون پژوهشهای ارزشمندی در ساحتهایی چون زبانشناسی، علوم سیاسی، رفاه اجتماعی، علوم ارتباطات، اقتصاد اجتماعی، روابط بینالملل، علوم اجتماعی و برخی حوزههای دیگر با استعانت از این مدل به انجام رسیده است. با این حال آنچه که در این پژوهشها غایب است، ارجاعات به آثار گوناگون دو اندیشمند است.
در این راستا عمده ارجاعات به کتاب اصلی آنها به نام هژمونی و استراتژی سوسیالیستی است و سایر آثار این دو در بسیاری از پژوهشها مورد غفلت قرار میگیرد. بنابراین لازم بود که کتاب مستقلی تدارک دیده شود که در آن بتوان ابعاد اندیشههای لاکلائو و موفه را هم به لحاظ آراء خود آنها و هم از حیث تفسیر اندیشههای آنها از سوی سایر پژوهشگران و اندیشمندان پوشش داد.
کتاب حاضر دقیقا با همین هدف نوشته شده است و در نگارش این کتاب تقریبا تمام آثار ارنستو لاکلائو و شانتال موفه مطالعه شده است. لازم به ذکر است که تمرکز بر حوزه گفتمان صرف یکی از حوزههای مطالعاتی آنها بوده و این دو اندیمشندورز سترگ در حوزههای مطالعاتی دیگری ورود کردهاند که طبعا ارتباطی با موضوع این کتاب پیدا نمیکند.
این کتاب در سه بخش تنظیم شده است؛ در بخش اول مفهوم گفتمان و آنگاه تحلیل گفتمان مورد تدقیق قرار گرفته است. کثرت استعمال این واژه تا حدی است که در برخی اوقات غلطهای فاحش معنایی و ماهوی بر آن مرتب میشود. به همین خاطر لازم بود موضوعاتی نظیر معنا و مفهوم گفتمان به لحاظ فنی، چیستی تحلیل گفتمان و تحلیل گفتمان و برساخت گرایی اجتماعی مورد بررسی قرار گیرند نهایتا پیدایش تحلیل انتقادی گفتمان و همچنین مبانی و رویکردهای مهم و معروف آن به تفصیل ارائه شده است.
در بخش دوم به نظریه گفتمان پرداخته شده است. تلاش نویسندگام بر آن بوده که اندیشههای لاکلائو و موفه را در پرتو آرا اندیشمندانی که در نضج نظریه آنها موثر بودهاند، ردیابی کنند. از زبان شناسی ساختارگرای سوسور و مارکسیسم آلتوسری و دیکانستراکسیون دریدا گرفته تا دیرینهشناسی و نقد قدرت فوکو و سوژه لاکانی در مفصل بندی لاکلائو و موفه الهام گرفته شده و لذا میبایستی تک تک این نظریات مورد موشکافی قرار گیرد تا بتوان مولفهها و ابعاد گوناگون نظریه مذکور را به استفهام نشست.
هنر لاکلائو و موفه این است که این مفاهیم انتزاعی را به مقولههایی در دسترس و عینی تبدیل کرده و آنها را در خدمت تحلیل جامعه بشری قرار دادهاند. آنجا که ضمن عبور از انسداد و جزمگرایی مارکسیستی، عرصه تنازعات گفتمانی را به شکل باز و محل تلاقی نیروهای متعارض میبینند.
شاید لاکلائو و موفه به قدری در پیچیدگیهای نظری خود فرورفتهاند که هیچگاه فرصت آن را پیدا نکردند یا نخواستند که ابزارهای مشخصی برای امکانمندی پژوهش بر اساس نظریه خودشان ارائه کنند. آنها معتقدند همه امور صبغهای گفتمانی دارند و لذا تمامی پدیدههای اجتماعی را میتوان با ابزارهای گفتمانی تحلیل و بررسی کرد. اما این ابزارها کدامند؟ آیا در این رویکرد میتوان همانند رویکرد فرکلاف به طیفی از ابزارها و وسایل تحلیل دسترسی داشت؟ در نظریه لاکلائو و موفه چگونه و با چه ابزارهایی میتوان به گفتمانهایی که در کنه متون جا خوش کردهاند، پی برد؟ متون مورد نظر در حال تولید و بازتولید چه گفتمانهایی هستند؟ در متون مذکور چه معناهایی قرار است برجسته شده و چه معناهایی به حاشیه برده شوند؟
بخش سوم تلاش میکند برای این سوالات پاسخی به دست دهد. نویسندگان ضمن تدقیق در آثار پژوهشگران داخلی و خارجی متوجه شدند که تمایل زیادی به استفاده از ابزارهای تحلیل فرکلافی در نظریه گفتمان وجود دارد. هر کدام از این دو مکتب توضیح خود را برای «معنا» و «امکانپذیری تغییرات اجتماعی» دارند فلذا چگونه و با چه تفسیری میتوان ابزارهای فرکلافی برای پژوهش مبتنی بر نظریه گفتمان استفاده کرد؟
در اغلب پژوهشها صرفا این امکانمندی اشاره میشود اما هیچ تفسیر اپیستمولوژیک و متدولوژیک ناظر بر این همپوشانی ارائه نمیشود. به همین خاطر در بخش مجزایی از این کتاب به موضوع متدولوژی و ابزارشناسی در نظریه گفتمان اشارات مبسوطی میشود. در این راستا ابزارهایی چون برجستهسازی و حاشیهرانی و همچنین برخی روشهای تحلیل متن مورد بررسی قرار گرفته است.
مطالعه این کتاب که توامان محصول تحقیق گفتمانی و دانشگاهی به شکل غیرتئوریک است، میتواند برای تمامی پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی در رشتهها و گرایشهای گوناگون علوم و همچنین دانشجویان و محققانی که علاقهمند به شناخت و یادگیری جامعی از تحلیلهای گفتمانی هستند، مفید واقع شود.
کتاب «نظریه گفتمان: از ساختاگرایی تا پساساختارگرایی» نوشته محمدرضا رسولی و پویا نعمتاللهی با شمارگان 500 نسخه در 315 صفحه به بهای 95 هزار تومان از سوی نشر لوگوس منتشر شده است.
