محسن آزموده | اعتماد


انقلاب فرانسه به گفته کارل مارکس «بزرگ‌ترین انقلاب تاریخ جهان» است، رویدادی که اگر نگوییم تاریخ بشریت، دست کم تاریخ غرب را به دو دوره پیش و پس از خود تقسیم کرده است. درباره این رخداد عظیم، زمینه‌ها و پیامدهای آن هزاران هزار کتاب و مقاله و گفتار و فیلم و مستند و اثر هنری پدید آمده است، برخی در دفاع از آن، برخی در نقد آن و بسیاری در فهم چرایی و چگونگی آن. در این میان کتاب سترگ «انقلاب فرانسه» [The French revolution یا Révolution française] نوشته ژرژ لوفور [Georges Lefebvre] (‌1959-1874) مورخ شهیر فرانسوی یکی از آثار کلاسیک و مفصلی است که با نگاهی جامع و موشکافانه به ابعاد مختلف این انقلاب از خاستگاه‌های آن تا پیامدهایش پرداخته و شرحی دلکش و عمیق از ماجراهای آن ارایه کرده است.



لوفور که سال‌ها کرسی انقلاب فرانسه را در دانشگاه سوربن در اختیار داشته، در دو جلد اول این اثر به توصیف و تحلیل این انقلاب از خاستگاه‌های آن تا کودتای 18برومر ناپلئون بناپارت پرداخته و در جلد سوم به نحو تفصیلی درباره ناپلئون و دوران زمامداری او نوشته است. خوشبختانه این کتاب به تازگی به همت عبدالعلی براتی، مترجم و پژوهشگر به فارسی ترجمه و توسط نشر صدای معاصر منتشر شده است. آقای براتی که پیش از این آثاری چون سیری در ادیان جهان به سر ویراستاری کریستوفر پارتریج را ترجمه کرده بود، برای برگردان اثر کلاسیک لوفور از زبان انگلیسی چهار سال وقت گذاشته و ضمن تحقیق و پژوهش درباره جزییات انقلاب فرانسه و اثر حاضر پانوشت‌هایی ارزنده و آگاهی بخش به آن افزوده است. به این مناسبت با او گفت‌وگو کردم.

در ابتدا بفرمایید علت توجه شما به انقلاب فرانسه چیست و چرا به این موضوع علاقه‌مند شدید؟
با تشکر بسیار از دعوت شما. همان‌گونه که شما فرمودید انقلاب فرانسه رویدادی بسیار دوران‌ساز بوده و از همان سال‌های جوانی با خواندن کتاب بینوایان اثر سترگ ویکتور هوگو و رمان‌های جاودانه داستان دوشهر چارلز دیکنز با ترجمه زنده‌یاد ابراهیم یونسی و آرزوهای بر باد رفته اثر بالزاک با ترجمه زنده‌یاد محمد جعفر پوینده و نیز با مطالعه مجموعه دوجلدی انقلاب فرانسه آلبر سوبول با ترجمه جناب نصرالله کسراییان که خلاصه‌ای از کتاب دوجلدی نویسنده بود و برخی مقالات با موضوع انقلاب فرانسه آشنا شدم . اندیشمندان بشر‌دوست بسیاری در باب اهمیت این انقلاب و تاثیر آن بر جهان گفته و نوشته‌اند . این انقلاب برجسته‌ترین انقلاب بورژوایی بوده است . انقلابی که راه‌ گذار انقلابی از فِئودالیسم به سرمایه‌داری را انتخاب کرد و با نابودی بقایای نظام ارباب-رعیتی و آزاد ساختن دهقانان از قید حقوق اربابی و عشریه‌های کلیسایی، انهدام انحصارات صنفی و ایجاد اتحاد در سطح ملی، توانست مرحله‌ای تعیین‌کننده را در تکامل نظام سرمایه‌داری رقم بزند. این رویداد با شعار جسورانه آزادی سود و تجارت راه را برای سرمایه‌داری هموار کرد. این همه نیاز به بررسی جامع‌تر این انقلاب را طلب می‌کرد . وقتی دوست ارجمند و استاد و مترجم توانا جناب خشایار دیهیمی ترجمه این اثر مهم و جامع سه جلدی ژرژ لوفور را پیشنهاد فرمودند با اشتیاق پذیرفتم و کار را آغاز کردم.

چنان که اشاره شد، آثار فراوانی در زمینه انقلاب فرانسه نوشته شده و خوشبختانه شمار انگشت‌شماری از آنها نیز به فارسی ترجمه شده است. علت اینکه از این همه، این اثر را برای ترجمه انتخاب کردید، چیست؟
درست است، آثار بسیاری نوشته شده است از جمله کتاب جامع « انقلاب کبیر فرانسه » آلبر ماله و ژول ایزاک با ترجمه زنده‌یاد رشید یاسمی انتشارات امیرکبیر. از آنجا که بسیاری از این آثار به بخش‌هایی از انقلاب پرداخته‌اند یا عمدتا به شخصیت‌های خاصی که در انقلاب سهم بسزایی داشته‌اند تمرکز کرده‌اند، به نظر می‌رسید که جای تحلیلی جامع و به روز که مبتنی بر شواهد و مدارک مستند و تاریخی باشد در سیاهه آثار مربوط به این رویداد بزرگ درکشورخالی بود. مجموعه سه‌جلدی ژرژ لوفور (‌1959-1874) دارای ویژگی‌های منحصر به‌فردی است . ایشان سال‌ها رییس کرسی انقلاب فرانسه در دانشگاه سوربن پاریس بوده‌اند و بنا به یادداشت پل.ه.بیک، لوفور بزرگ‌ترین صاحب‌نظر انقلاب فرانسه شناخته شده بود.لوفور همچنین تاریخ مشروطه انگلستان اثر استابز را هم در سه جلد ترجمه کرده است.او متاثر از آموزه‌های ژان ژورس تاریخدان سوسیالیست بود که درسال 1914 به او سوءقصد شد و به شهادت رسید. هم ژورس و هم لوفور بشر‌دوستان خردمداری بوده‌اند در سنت «روشنگری ». لوفور تاکید می‌کرد: «زمانه نیازمند‌سوسیالیسم‌دموکراتیک است ».او میهن‌پرستی فرانسوی در سنت ژاکوبن بود و روبسپیر را برای اینکه فضیلت شهروندی را لازمه استقلال ملی می‌دانست، بسیار ارج می‌نهاد. دانش لوفور و گزارش‌نویسی‌های دقیق او باعث شد که مجموعه مردم و تمدن‌های او بسیار فشرده و حاوی مطالب متنوعی باشد، گرچه در حفظ موضوعیت و مرتبط بودن مطالب شاهد توانایی شگفت‌انگیز او هستیم.



در این مجموعه سه‌جلدی مولف نه‌تنها تاریخ سیاسی- اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی کل اروپا و به ویژه فرانسه را در پایان‌های قرن هجدهم و آغازهای قرن نوزدهم مورد بررسی و تحلیل موشکافانه و علمی قرار می‌دهد بلکه نگاهی تیزبینانه به کل جهان در آستانه انقلاب فرانسه نیز دارد. هم از این رو ترجمه این پژوهش جامع که دوره ناپلئون (جلد سوم) را نیز در بر می‌گیرد می‌تواند تحلیل تاریخی جامعی از آن دوره مهم تاریخی به دست دهد.

لطفا برای خوانندگانی که با ژرژ لوفور آشنایی ندارند به اختصار بفرمایید لوفور کیست و چه جایگاهی در میان تاریخ نگاران انقلاب فرانسه دارد؟
ژرژ لوفور به هنگام مرگ در اوت 1959 در سن 86سالگی، بزرگ‌ترین صاحب‌نظر انقلاب فرانسه شناخته شده بود. پس از دوره تدریس متوسطه در مقام استاد دانشگاه توانست خود را به جایگاه رفیع افرادی مانند آلفونس اولار و آلبرماتیه ارتقاء دهد و همتراز تاریخ‌پژوهان بزرگ جهان قرار گیرد. در سال 1937 موفق به کسب ریاست کرسی تاریخ انقلاب فرانسه در دانشگاه سوربن شد. پس از اتمام کار پژوهشی درباره ناپلئون، او دوره بین 1794 تا 1799 را مورد مطالعه قرار داد.بخت با این آثار یار نبود زیرا در سال‌های آغازین جنگ دوم جهانی انتشار یافتند و از طرف رژیم ویشی و در زمان اشغال فرانسه از سوی ارتش نازی همه جمع‌آوری شدند و به شعله‌های آتش سپرده شدند و فقط چند نسخه‌ای از آنها باقی ماند.لوفور بیش از هر علت دیگری به بیان دقیق حقیقت اهمیت می‌داد.به قول بیاتریس هیسلوپ، «راستی و درستی تاریخی او تردید‌ناپذیر است، درست همان قدر که روبسپیر فساد ناپذیر بود.»آثار ترکیبی او نشان می‌دهد که او نظاره‌گری است که ذات و حال و احوال بشر و ایده‌های او را در تمامی سطوح جامعه با تکیه به قوه ادراک خارق‌العاده خود مورد موشکافی و تحلیل قرار می‌دهد. تردید ندارم که دوستان علاقه‌مند پس از مطالعه این مجموعه سه‌جلدی بیشتر و بهتر با عمق شخصیت تاثیرگذار این تاریخ پژوه گرانقدر آشنا خواهند شد.

همچنین برای کسانی که به کتاب دسترسی ندارند، درباره ساختار کلی اثر و اینکه هر یک از مجلدات به چه موضوعی می‌پردازد، به اختصار توضیح دهید؟
جلد اول از سرچشمه‌های انقلاب تا سال 1793می‌گوید . کتاب با یادداشت پل .ه.بیک، پیش‌گفتار مترجم کتاب از زبان فرانسه به انگلیسی و پیش‌گفتار مترجم آغاز می‌شود و در بخش اول «جهان در آستانه انقلاب فرانسه » آمده که بسیار راهگشاست.در ادامه بخش‌های اقتصاد اروپا، اندیشه اروپایی، ظهور بورژوازی در فرانسه، انقلاب مردمی، کار مجلس موسسان، انقلاب دوم فرانسه، سرچشمه‌های اتحاد قدرت‌های استبدادی علیه انقلاب و... آمده . جلد دوم دوره تاریخی بین سال‌های 1793 تا 1799 را بررسی می‌کند. برخی از فصول کتاب از این قرارند: سقوط ژیروندن‌ها، مسیحیت‌زدایی،‌ارتجاع ترمیدوری، تهاجم پیروزمندانه انقلاب، دیرکتوار، کشورگشایی انقلابی، 18 برومر و برآمدن بناپارت و مهم‌تر از همه بخش سوم با عنوان جهان در آستانه ظهور ناپلئون و فرجام. در جلد سوم نویسنده دوره ناپلئون بناپارت را تحلیل و بررسی موشکافانه می‌کند .کتاب با مقدمه اندرو رابرتس آغاز می‌شود.از 18 برومر تا پیمان تیلزیت نتایج جنگ و شرایط صلح، فراز آمدن ناپلئون، حکومت کنسولی، شکل‌گیری امپراتوری بزرگ، کامروایی‌های انگلستان، مقدمات نبرد روسیه، اصلاحات ناپلئونی، نظام قاره‌ای، سقوط ناپلئون، دوره بازگشت و حکومت صد‌روزه و سخن پایانی. بد نیست به فرازی از نوشته اندرو رابرتس در اینجا اشاره کنم: «زیبایی کتاب لوفور در این حقیقت نهفته است که می‌تواند این تصویر کلی از ناپلئون و رژیمی را که او بر‌پا کرد به ما نشان دهد بی‌آنکه نادیده بگیرد چند وجهی بودن بی‌پایان شواهد و حقایقی را که حاکم بر وضعیت بوده و آن لحظات تاریخی را تحت تاثیر قرار داده است: امپریالیسم انگلستان، ارتجاع اتریش، مشی فردی تزار الکساندر، هیچ یک به هدف بارز نشان دادن شخصیت ناپلئون، نادیده گرفته نشده‌اند».

مشهور است که لوفور به جریان مکتب آنال تعلق خاطر دارد و همچنین واضع رویکرد تاریخ از نگاه پایین است. لطفا خیلی خلاصه بفرمایید مکتب آنال چیست و لوفور به چه معنا به این مکتب تعلق خاطر دارد و منظور از تاریخ از پایین چیست؟
مکتب آنال (تلفظ فرانسوی: [a’nal]) به برخی از مورخان هوادار سبکی از تاریخ‌نگاری اطلاق می‌شود که بر تاریخ اجتماعی بلندمدت تأکید دارند. لوسین فور، هنری هاسر، و مارک بلوش از چهره‌های شاخص مکتب آنال هستند .این نام مربوط به مجله‌ای به نام آنال می‌شود که تاریخ و علوم اجتماعی را منبع اصلی پژوهش قرار می‌داد و البته کار ایشان منحصر به این مجله نبوده است. این مکتب در تعیین دستور کار تاریخ‌نگاری در فرانسه و بسیاری از کشورهای دیگر، به ویژه در مورد استفاده مورخان از روش‌های علمی اجتماعی، با تأکید بر مضامین اجتماعی و اقتصادی به جای سیاسی یا دیپلماتیک، تأثیرگذار بوده است.اگر این تبیین را بپذیریم نمی‌توان با قاطعیت لوفور را پیرو مکتب آنال معرفی کرد. او تحلیل‌های جامع خود را با ذکر آمار و شواهد آنال بیمه می‌کند اما به هیچ‌وجه نقش کنش‌ها و واکنش‌های اجتماعی - سیاسی و تاثیرات متقابل پدیده‌ها بر یکدیگر را از نظر دور نمی‌دارد و بر نقش طبقات اجتماعی در بروز پدیده‌ها تاکید دارد. بسیاری از تاریخ‌نگاران در تحلیل خود نقش شخصیت‌ها را بارز می‌کنند و کمتر به تحلیل نقش توده‌های مردم و طبقات اجتماعی پرداخته‌اند. مصداق نگاه به تاریخ از پایین را می‌توان همین شیوه نگرش ژرژ لوفور در تاریخ‌نگاری این اثر سه جلدی دید. در جلد اول او هریک از طبقات نقش‌آفرین در انقلاب را از نظر پایگاه اجتماعی‌شان یک به یک تشریح می‌کند: روحانیت، نجبا و اشراف، بورژوازی، دهقانان، کارگران شهری و روستایی و پرولتاریا. ژرژ لوفور با رویکردی نو و مبتکرانه به مطالعه تاریخ، به ویژه تاریخ از پایین (دهقانان و طبقات پایین جامعه) پرداخت و به توسعه روش‌های پویا و جدید در تاریخ‌نگاری کمک کرد.

همچنین گفته می‌شود که لوفور یک چپ‌گراست و به تحلیل طبقاتی تعلق خاطر دارد و در این کتاب از نقش طبقات، به ویژه بورژوازی و به‌طور کلی رسته سوم در جریان انقلاب فرانسه سخن می‌گوید و دفاع می‌کند. بفرمایید چپ‌گرایی لوفور به چه معناست و آیا این به معنای غلبه نگاه و رویکرد ایدئولوژیک در تحلیل‌های او از وقایع انقلاب فرانسه است؟
آری لوفور خود با صدای رسا می‌گوید که تعالیم کارل مارکس چراغ راهنمای او در تحلیل‌هایش بوده‌اند .با این حال او در تحلیل‌های خود به هیچ‌وجه در دام جزم‌اندیشی و یکسویه‌نگری نمی‌افتد و ترس و وحشتی از این ندارد که هر وقت و هرجا که ضروری ببیند، قالب‌های تنگ وچارچوب‌های جزمی را که با شاخص‌های ملموس اقتصادی و اجتماعی مغایرت دارند، کنار بگذارد و از آنها عبور کند. دیدن عالمانه نقشی که دهقانان و تهیدستان شهری و روستایی در انقلاب ایفا کرده‌اند، هرگز به معنای غلبه نگاه و رویکرد ایدئولوژیک در تحلیل‌های او نیست. مطالعات او در مقوله دهقانان صاحب زمین، اورا به سوی روان‌شناسی جمعیت رهنمون شد و نیز سخنرانی مشهور او با عنوان «توده‌های انقلابی » و جستار کوتاهی که در سال 1933به مناسبت سالگرد انقلاب انتشار داد همه و همه روایت‌های دقیق و کاملا موفق از انقلاب بوده‌اند. به قول پل.ه.بیک در این جا نگاه لوفور به جزییات با توانایی او برای سازماندهی مدارک و شواهد بسیار ترکیب می‌شوند بی‌آنکه گرایش‌های عام و پایدار موجود در ذات پدیده نادیده گرفته شود.همین به تحلیل‌های تاریخی او رنگ و بوی واقع‌گرایانه و پویا داده است.

لوفور دراین کتاب ریشه‌ها و زمینه‌های انقلاب فرانسه را در سطح جهانی، در پهنه اروپا، در عرصه‌های اقتصادی و فکری دنبال می‌کند. به نظر شما او وزن کدام یک از این عوامل را برجسته می‌سازد؟
لوفور در تحلیلی تاریخی از انقلاب، پیوند دیالکتیکی بین تمامی این عواملی که برشمردید در نظر دارد. بیراه نیست که او بیش از صد صفحه نخست جلد اول را به تحلیل وضعیت جهان و جامعه اروپایی و وزن هریک از سه رسته اجتماعی تعیین‌کننده اختصاص می‌دهد. و در کنار تشریح خاستگاه طبقاتی این طبقات در بخش مبسوطی به بررسی اندیشه اروپایی (ص 83 تا 104) می‌پردازد. او درجایگاه مورخی واقع‌گرا و با تکیه بر شواهد آماری وزن حقیقی هریک از این عواملی را که برشمردید آنگونه که بوده‌اند، نشان می‌دهد و به ورطه جانبداری رمانتیکی از این یا آن عامل سقوط نمی‌کند. در پیش‌گفتار مترجم کتاب از فرانسه به انگلیسی می‌خوانیم: هیچ یک از این ویژگی‌ها فرانسه را از دیگر بخش‌های اروپا جدا نمی‌کند. تمام دول اروپایی در شباهت با هم شکل گرفتند. انقلاب فرانسه نخستین انقلابی نبود که طبقه متوسط از آن بهره‌مند شد، پیش از این، دو انقلاب یکی در انگلستان و دیگری در امریکا نقاط عطفی را در تکامل بورژوازی ثبت کرده بودند.

لوفور در روایت وقایع به چه منابع و مدارک و اسنادی استناد می‌کند و آیا این مدارک و اسناد، با گذشت بیش از هفتاد سال از زمان نگارش آنها، همچنان موثق و قابل اتکاست؟
در پایان هر جلد سیاهه مفصلی از منابع و کتاب‌شناسی مورد استفاده مولف به تفکیک بخش‌ها و فصول کتاب آمده است. این منابع در ویراست سال 1957 به روز شده‌اند.و هر جا که مترجمان و ناشران ضرور دیده‌اند این منابع را در ویراست‌های بعدی به روز کرده‌اند. با نگاهی گذرا به عنوان منابع و نام مولفان در می‌یابیم که همه از صاحب‌نظران و پژوهشگران معتبر بوده‌اند و لوفور به دلیل جایگاه والایش در کرسی انقلاب فرانسه در دانشگاه سوربن دسترسی تمام و کمالی به این منابع رسمی یا خصوصی داشته است.



آیا نقد و انتقادی هم به تاریخ‌نگاری لوفور وجود دارد یا خود شما نقدی به او دارید؟
ای.جی.پی.تیلر درباره این مجموعه سه‌جلدی می‌گوید: شاید ما اینگونه آثار را کتاب درسی در عالی‌ترین سطح بدانیم. هر نامی که بر این اثر بگذاریم- چه پژوهشی و چه کتاب درسی- این کار بهترین اثری است که تاکنون در این زمینه خلق شده است. اندرو رابرتس در پیش‌گفتار جلد سوم لوفور را یکی از بزرگ‌ترین روشنفکران مارکسیست نیمه دوم قرن بیستم می‌داند و می‌گوید اوست که پایه‌گذار مکتب به اصطلاح مطالعه تاریخ از پایه است.با این همه او اضافه می‌کند که کتاب ناپلئون لوفور به یقین تاریخ نگاری از بالاست و می‌پذیرد که کنش‌ها و اراده یک فرد خارق العاده و تنها می‌تواند با اراده توده‌های پرولتری که لوفور خود به توان و نیرویشان باور تام و تمام داشت پهلو بزند. بنابراین چگونه و چطور می‌توان این تناقض و معما را تبیین کرد؟وباز از قول همین نویسنده می‌خوانیم: «در تصویر منفی که لوفور از خصم غدارناپلئون- دوک ولینگتن- به دست می‌دهد، دست‌کم از دید انگلیسی‌ها نقطه کوری به چشم می‌خورد، او ولینگتن را آدمی خشک و سرد و عاری از حتی سر سوزنی از نبوغ ناپلئون نشان می‌دهد.توصیف او از دوک آهنین سردخانه اشرافیت شاید نگرش غالب بین تاریخ‌نگاران فرانسوی باشد که در کل وقعی نمی‌نهند به افتخار نظامی مردی که به هر حال ناپلئون را درآوردگاه نبرد دو فرمانده شکست داده بود. »

فکر می‌کنید اهمیت این کتاب برای خواننده امروزی ایرانی که در جامعه‌ای متفاوت از فرانسه و دویست سال پس از این واقعه زندگی می‌کند، در چیست و یک ایرانی امروز چه درس یا درس‌هایی از این کتاب می‌تواند بگیرد؟
ما در جهانی بسر می‌بریم که مرزها‌ی جغرافیایی را بی‌اثر کرده و انسان را صرف‌نظر از ملیت و رنگ و نژاد و زبان و باور به دیگر همنوعانش بسیار نزدیک کرده است. شاید برخی تصور کنند که امروز نیازی به مطالعه عمیق انقلاب فرانسه که در اواخر قرن هجدهم روی داده، نباشد، اما با توجه به ظرایف و ترفند‌ها و تاثیرات متقابل رویدادها و چگونگی شکل‌گیری اصل تفکیک قوا و محو ساختار سلطنت موروثی، این انقلاب هنوز می‌تواند درس‌های زیادی به ما بیاموزد، کما اینکه شعار‌های این انقلاب تاثیر بسزایی در اندیشه‌ورزان انقلاب مشروطیت خودمان هم داشته است. اصل ضرورت اتحاد نیروهای تحول‌خواه برای نیل به هدفی مشترک، دوری از هرگونه افراطی‌گری و تنگ‌نظری‌های فرقه‌گرایانه، آشنایی با دسیسه‌های مزورانه و ارتجاعی نیروهای تمامیت خواه و... همه از درس‌های گرانقدری هستند که می‌توانیم با مطالعه ابعاد گوناگون انقلاب فرانسه بیاموزیم. روش تحلیلی و استناد به مدارک و شواهد که لوفور در تالیف این مجموعه گرانقدر کارمایه خود قرار داده می‌تواند مشعل فروزانی باشد در دست تاریخ‌پژوهان میهن‌مان تا رویداد‌های مهم کشورمان ایران را در پرتو آن تحلیل کنند. از عزیزان خواستارم که کتاب را با دقت مطالعه کنند تا بیشتر با کار سترگ ژرژ لوفور آشنا شوند.

در ترجمه این اثر سه جلدی با چه مشکلاتی رودر رو بوده‌اید؟
این کار را نمی‌توان صرفا ترجمه نام نهاد. برای ترجمه امین چنین اثر مهمی نیاز به پژوهش و مطالعه جانبی نیز بود. در موارد زیادی نوشتن پانوشت‌ها برای آگاهی خواننده ضروری بود. تنظیم این پانوشت‌ها بسیار وقت‌گیر و طاقت‌فرسا بود. در کتاب‌ها از شخصیت‌های بسیاری با ملیت‌های متفاوت نام برده شده است. آوانگاری کمابیش درست این اسامی از دیگر موارد وقت‌گیر بود. کار نسخه‌خوانی و غلط‌گیری مکرر چنین حجم زیادی از مطالب هم در نوع خود چالش‌برانگیز بود.