محمد ولی‌زاده، روزنامه‌نگار و پژوهشگر ادبیات معاصر و نویسنده کتاب «ارثیه باشکوه آقای گیل» (یادنامه اکبر رادی)» تاکید دارد که با اینکه در آثار رادی توجه وی به سبک نمایشنامه‌های چخوف مشهود است؛ اما توانسته در طول زمان خود صاحب سبکی مستقل شود.

محمد ولی‌زاده ارثیه باشکوه آقای گیل یادنامه اکبر رادی)

اکبر رادی، یکی از مهم‌ترین نمایشنامه‌نویسان و داستا‌ن‌ویسان است که با گذشت 14 سال از فوتش هنوز آثار وی بی‌بدیل مانده‌اند. سالروز میلادش بهانه‌ای شد تا دقایقی در گفت‌و‌گو با محمد ولی‌زاده، نویسنده کتاب «ارثیه باشکوه آقای گیل (یادنامه اکبر رادی)» نیم نگاهی به سبک زبان و نگارش پدر نمایشنامه‌نویسی نوین ایران داشته باشیم.

لطفا درباره جایگاه رادی در ادبیات نمایشی ایران توضیح دهید.
نام ادبیات نمایشی و تاریخ نمایشنامه‌نویسی معاصر ایران با اکبر رادی گره خورده و در کنار بهرام بیضایی و غلامحسین ساعدی یکی از سه نمایشنامه‌نویس بزرگ معاصر به شمار می‌رود. بعدها که رادی داستان‌نویسی را رها کرد و تمام توجه‌اش معطوف نمایشنامه‌نویسی شد، لقب «آقای نمایشنامه‌نویس» را کسب کرد و به اندازه‌ای آثارش با اقبال مواجه شد که خود صاحب مکتب شد و سایرین از او وام گرفتند. وی در 17 سالگی اولین داستانش با نام «موش مرده» را در کیهان چاپ کرد و سال 1338 داستان «باران» رادی در مسابقه داستان‌نویسی مجله «اطلاعات جوانان» برنده جایزه اول شد. همان سال نخستین نمایشنامه خود را به نام «روزنه آبی» نوشت که در سال 1341 منتشر شد و از آن زمان به بعد نمایشنامه‌نویسی را به طور جدی دنبال کرد و بالغ بر 20 اثر از خود به جای گذاشت.

آیا می‌توان ادعا کرد که سبک نگارش آثار رادی رئالیسم است؟
بله، به‌طور حتم. در آثار مختلف او از «روزنه آبی» که نخستین نمایشنامه رادی است تا کتاب‌های بعدی از جمله «از پشت شیشه‌ها»، «ارثیه ایرانی» و «لبخند باشکوه آقای گیل»، سبک رئالیسم انتقادی مشهود است.

رادی چگونه از تقلید چخوف به صاحب مکتب شدن رسید؟
رادی در شروع کار، مقلد چخوف بود و بهرام بیضایی در سال 42 یعنی یکسال پس از انتشار «روزنه آبی»، در نقدی که بر این کتاب در مجله «آرش» نوشت، برای اولین‌بار این عنوان را به کار برد. بیضایی اشاره کرد که چخوف‌بازی‌‎هایش در نمایشنامه جذاب است، گرچه تحت تاثیر است؛ اما با قالبش می‌خواند. تقلید رادی از چخوف مانند پیروی امثال سپهری، فروغ و شاملو از نیما یوشیج است که پیروی این شاعران منافی ارزش کار و صاحب سبک خاص بودنشان نبوده است. رادی خود تاکید کرده که بارها آثار چخوف را خوانده است؛ اما توانسته خود به تدریج صاحب ژانری مستقل در نمایشنامه‌نویسی نوین ایران شود، به گونه‌ای که امروز نمایشنامه‌نویسی معاصر ایران را به قبل و بعد او تقسیم می‌کنند.

کدام اثر رادی را بیشتر می‌پسندید؟
بیش از همه به «از پشت شیشه‌ها» علاقه دارم که در سال 1345 منتشر شده و در آن نویسنده زندگی را با تمام واقعیت ممکن‌اش درمی‌نوردد تا حقیقت دردناکی را پیش روی مخاطبش جاری کند؛ نمایشنامه‌ای که رادی خود هم در آن حضور دارد.

چه شد که «ارثیه باشکوه آقای گیل (یادنامه اکبر رادی)» را نوشتید؟
این کتاب چهارمین اثر از مجموعه‌ی «دفترهای تهران» است که توسط انتشارات بامداد نو منتشر شده و در هر کتاب به یکی از چهره‌های مطرح ادبیات، فرهنگ و هنر معاصر می‌پردازد. طی تعاملی که با محمدجواد حق‌شناس، رییس پیشین کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران داشتیم، قرار شد در کنار اقدام پسندیده نامگذاری خیابان‌های تهران به اسامی چهره‌های شاخص فرهنگی و ساخت سردیس آنها، کتاب‌های یادنامه‌ نیز منتشر شوند که «ارثیه باشکوه آقای گیل» چهارمین کتاب از این مجموعه پس از یادنامه‌های همایون شهنواز، عزت‌الله انتظامی و عباس کیارستمی بوده است. وقتی جوانی 21 ساله بودم و مجله‌ «عصر پنجشنبه» را در شیراز منتشر می‌کردم، برای نخستین بار به ملاقات استاد رادی رفتم. بعدها و پس از سال‌ها در میان دست نوشته‌ی تقویم‌های گذشته‌اش یادداشت این قرار ملاقات را دیدم. رادی بسیار منظم بود و با وسواس زیادی و دقت کارهایش را انجام می‌داد.
کتاب «ارثیه باشکوه آقای گیل» در شش فصل شامل رادی به روایت رادی، رادی به روایت نزدیکان، رادی به روایت دیگران، رادی به روایت آثار و منتقدان، چند گفت‌و‌گو با رادی و رادی به روایت تصویر منتشر شده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...