فضایل یک ذهن تنها | اعتماد


کتاب «فضایل ذهن» [Virtues of the mind : an inquiry into the nature of virtue and the ethical foundations of knowledge]، نوشته لیندا زگزبسکی [Linda Zagzebski]، کتابی کلاسیک در حوزه معرفت‌شناسی است و طرحی نو درمی‌افکند. این کتاب از زمان انتشار تاکنون الهام‌بخش بحث‌های بسیاری در حوزه معرفت‌شناسی بوده است و به‌نوعی می‌توان آن را گشاینده بابی جدید در معرفت‌شناسی معاصر دانست.



ایده اصلی کتاب، یا دست‌کم یکی از ایده‌های اصلی آن، برقراری نوعی توازی میان معرفت‌شناسی و اخلاق است. همان‌گونه که در اخلاق فضیلت‌محور برای تعریف و تحدید و ارزیابی کنش‌های اخلاقی باید به فاعل کنش و متصف بودن/نبودن او به فضایل اخلاقی نگاه کرد، در تعریف و تحدید و ارزیابی کنش‌های معرفتی نیز باید به فاعل کنش و متصف بودن/نبودن او به فضایل فکری نگریست. این سخن یعنی به جای توجه به آنچه محتوا و متعلق معرفت است (آنچه معمولاً حکم یا گزاره در نظر گرفته می‌شود) باید به دارنده معرفت نگریست. به این ترتیب، اگر در معرفت‌شناسی سنتی از «صادق» و «موجه» بودن فلان حکم سخن می‌رود و صدق و توجیه شرایط سازنده معرفت دانسته می‌شوند، در اینجا باید به آن کس که صاحب باور است نظر کرد و دید آیا او آراسته به فضایل فکری و ذهنی است یا خیر. اگر باورنده آراسته به چنین فضایلی بود و در ساخت و نگه‌داشت باور خود از آنها بهره گرفته بود، آنگاه آنچه او به آن باور دارد در زمره معارف است و اگر نبود، نیست. آشکار است که چنین تغییری در نقطه تمرکز معرفت‌شناسی، گامی مهم در پیشبرد بحث‌های این حوزه است. فارغ از نقدهای احتمالی، پیشنهاد زگزبسکی زمینی بکر است که بذر بسیاری بحث‌های دیگر در آن رشد می‌کند. در ادامه می‌کوشیم نگاهی انتقادی به پیشنهاد زگزبسکی بیندازیم و نشان دهیم برای تکمیل آن احیاناً در چه مسیرهایی می‌توان گام برداشت.

سطح خُرد و سطح کلان

از تجربه روزمره می‌دانیم که گاه از کنار هم گذاشتن اجزاء و عناصری که هر کدام خصلت‌ها و ویژگی‌هایی معین و شناخته‌شده دارند، کل‌ها و نظام‌هایی بزرگ‌تر شکل می‌گیرد که خصوصیاتی «نوپدید» و «بدیع» دارند؛ خصوصیاتی که در سطح اجزاء مابه‌ازاء و نظیری برای آنها نیست. به عنوان نمونه، لحظه‌ای فرض کنید آنچه متفکران طرفدار بازار آزاد می‌گویند درست باشد و طبق آن، در تنظیم بازار هر کدام از فروشندگان و خریداران و تولیدکنندگان تنها به فکر منافع شخصی و بیشینه کردن سود شخصی خود باشند و به مقولاتی مانند انصاف، عدالت، دگرخواهی و دگردوستی هیچ التفات نداشته باشند. طبق نظر این متفکران، وقتی چنین توده‌ای از کنشگرانِ خودخواه مالی در آرایشی شبیه به بازار آزاد گرد هم آیند و مشغول تراکنش و مبادله شوند، در سطح کلان (یعنی سطح بازار) ویژگی‌هایی از سنخ انصاف و عدالت و اخلاق شکل خواهد گرفت. در این بازار رقابت، به دلیل وجود آنچه «دست پنهان» خوانده می‌شود، دیگر هر فروشنده‌ای نمی‌تواند قیمت‌ها را تا هر مقدار که خواست بالا ببرد. رقبا مانع این کار خواهند بود و در نتیجه، حداقلی از انصاف و مشتری‌مداری حاصل خواهد شد. دقت کنیم که نکته مورد نظر از این قرار است: در بازار آزاد در سطح خُرد انصاف و دگردوستی دیده نمی‌شود، اما در سطح کلان چنین اموری پدید می‌آیند. مثال‌هایی گوناگون از این ویژگی‌های نوپدید می‌توان زد که بر خلاف دسته‌ای دیگر از ویژگی‌ها (ویژگی‌های منتج و قابل‌ تقلیل) در سطح کلان حاضرند و در سطح خُرد غایب.

علم آزمایشگاه نظریه‌های معرفت‌شناسی

اگر نظریه‌ای در حوزه معرفت‌شناسی بخواهد کارآمد و جامع باشد، حداقل انتظاری که از آن می‌رود این است که آنچه در باب شکل‌گیری، نگه‌داشت، انتشار و انتقال معرفت عرضه می‌کند با آنچه روند عملی شکل‌گیری، نگه‌داشت، انتشار و انتقال معرفت علمی است مطابقت و سازگاری داشته باشد. به عبارت دیگر، از آنجا که معرفت علمی یکی از نمونه‌های موفق معارف بشری است، حداقل انتظار از نظریه‌های معرفت‌شناسانه آن است که توصیفی نسبتا دقیق از سازوکار تشکیل معرفت علمی عرضه کنند و توصیه‌هایشان چندان با توصیه‌ها و هنجارهای رایج در حوزه علم متفاوت نباشد. اما کدام فضیلت‌های فکری در حوزه معرفت علمی از بقیه پررنگ‌ترند؟ برای سادگی بحث تنها به یکی از آنها در اینجا اشاره می‌کنیم: شکاکیت نظام‌مند. هیچ ایده و اندیشه و نظریه‌ای در جهان علم مصون از نگاه شکاکانه نیست. در جهان علم بدیهی‌ترین حقایق ممکن است روزی خرافه و شبه‌علم تلقی شوند و دور از ذهن‌ترین نظریه‌ها و فرضیه‌ها ممکن است روزی علمی به حساب آیند. چنین پویایی‌ای میسر نیست مگر با قبول این نکته که هیچ نگره و آموزه‌ای در علم مقدس نیست و می‌توان و باید در همه‌چیز به‌شکلی نظام‌مند شک کرد.



فضایل جهان علم، خُرد یا کلان

اکنون اگر فرض کنیم شکاکیت نظام‌مند یکی از فضایل فکری در جهان علم است، می‌توان پرسید آیا این فضیلت در سطح خُرد (تک‌تک دانشمندان) بروز و ظهور می‌یابد یا از سنخ ویژگی‌های نوپدید است که تنها در سطح کلان (نهاد علم) خود را نشان می‌دهد. نسل اول جامعه‌شناسان علم (خصوصاً رابرت مرتون) کوشیدند نشان دهند چنین فضیلتی از جمله هنجارهای سطح فردی است؛ به این معنا که تک‌تک دانشمندان به هنجار شکاکیت نظام‌مند متعهدند و آن را جزو بایدهای حرفه‌ای خود می‌دانند و هرگاه خود یا دیگران از آن منحرف شوند، با توسل به نیروی هنجارین چنین فضیلتی، درصدد جبران انحراف برمی‌آیند. اما جامعه‌شناسان نسل‌های بعدی (از جمله میتروف در مطالعه مشهوری که روی دانشمندان درگیر در پروژه آپولوی ماه انجام داد) با مطالعات میدانی و پژوهش‌های تاریخی و تجربی، از جمله مصاحبه مستقیم با کنشگران جهان علم، نشان دادند چنین نیست که مثلاً فضیلت فکری شکاکیت نظام‌مند در سطح خُرد نیز وجود داشته باشد و تمام دانشمندان خود را متعهد به آن بدانند. از قضا، دانشمندان بسیاری اعلام کردند در کار علمی در بسیاری موارد به نوعی دگماتیسم و جمود فکری نظام‌مند پایبندند و مثلاً هیچگاه در یافته‌های خود یا همکاران‌شان به دیده تردید نمی‌نگرند. این پژوهش‌ها نشان داد اگر هم فضیلتی به نام شکاکیت نظام‌مند در جهان علم در کار باشد، این فضیلت نه در سطح خُرد که در سطح نهادی و کلان علم بروز می‌یابد. دانشمندان نیز مانند کنشگران بازار آزاد ممکن است هر کدام سرسختانه در پی بیشینه کردن سود (معرفتی) خود باشند، اما آرایش جهان علم چنان است که برآیند و سرجمع این کنشگران صلبی منجر به بروز نهادی با خصلت شکاکیت نظام‌مند شده است.

فضایل ذهن، تنها یا در جمع؟

اکنون به کتاب زگزبسکی بازگردیم. آنچه او در این کتاب پیشنهاد می‌کند عمدتاً رویکردی «فردگرایانه» به فضایل فکری است. گویا پیش‌فرض او این است که اگر تمامی کنشگران معرفتی آراسته به فضایلی چند باشند، این منجر به آن خواهد شد که بهترین آرایش و ترکیب ممکن در سطح کلان نیز شکل گیرد. مراجعه به نمونه جهان علم نشان می‌دهد که چنین نیست. می‌توان جمعیتی داشت که در سطح خُرد افراد آن لزوماً همه متصف به فضایل فکری، مانند گشودگی ذهن و شکاکیت نظام‌مند و همه‌جانبه‌نگری و... نیستند، اما در سطح کلان به دلیل نحوه آرایش این افراد نهاد حاصل‌شده متصف به چنین فضایلی است. در یک کلام، می‌توان کنشگرانی غیر فضیلت‌مند داشت که جامعه‌ای فضیلت‌مند می‌سازند. اگر مراجعه به جهان علم و نحوه ساخته شدن معرفت در آن نمونه‌ای قابل‌قبول و موفق از تولید معرفت باشد و اگر تحلیل‌های میدانی و تجربی جامعه‌شناسان معرفت درست باشد که طبق آن لزوماً تک‌تک دانشمندان فضیلت‌مندانی فکری نیستند، آنگاه پیشنهاد فردگرایانه زگزبسکی تمام داستان نخواهد بود. لازم است در تکمیل چنین معرفت‌شناسی فردگرایانه‌ای به معرفت‌شناسی اجتماعی فضیلت‌گرا نیز پرداخت. در این حوزه جدید دستور کار آن خواهد بود که چرا و چگونه ممکن است کنشگران و فاعلانی که هر کدام به تنهایی از فضایل ذهنی بی‌بهره‌اند اجتماعی بسازند که در سطح نهادی متصف به فضایل فکری است. این همان راهی است که معرفت‌شناسی سنتی نیز پیموده و علاوه بر جنبه‌های فردگرایانه معرفت به جنبه‌های جمعی و اجتماعی آن نیز توجه کرده است.