شوریده بداهه‌نویس | اعتماد


مهم‌ترین تحول میانی دوره قاجارنستعلیق متاثر از دانگ کتیبه و قالب قصارنویسی است که نمود آن را در مهرنویسی و کتیبه‌نویسی شاهد هستیم. بنابراین به درستی می‌توانیم اعلام کنیم که در دوره قاجار (نیمه دوم قرن سیزدهم ق) شیوه‌ای نو را در آثار برخی خوشنویسان قلم نستعلیق شاهد هستیم که هر چند تحولی اساسی نیست اما تبدیل به سبکی ویژه می‌شود و نشانگر خلاقیتی است که اوج آن را در آثار میرحسین (متوفی1300 ه.ق) و میرزا غلامرضا اصفهانی (متوفی1307 ه.ق) و تا حدی محمد کاظم می‌بینیم. از ویژگی‌های اصلی این سبک اندام درشت حروف و نمایش قدرت قلم در حرکتی بی‌پروا و بی‌تکلف است. به نظر می‌رسد این رویکرد بیش از هر عاملی متاثر از کتیبه‌نویسی به خط نستعلیق در دوره فتحعلی‌شاه قاجار است، زیرا اولین نشانه‌های تغییر در مختصات خط نستعلیق در راستای هماهنگی با کتیبه‌نویسی را در آثار آن دوره شاهد هستیم. در این آثار به وضوح اندازه حروف بزرگ شده، نسبت کمینه و بیشینه (ضعف و قوت) قلم کاهش پیدا می‌کند و حرکات صعودی و نزولی با قوت بیشتری اجرا می‌شود و هرچند در برخی نمونه‌های آن احساس عدم انسجام آزاردهنده است، اما در اوج کمال این سبک که آثار میرزا غلامرضا در کتیبه‌های مدرسه سپهسالار نماینده آن است، شاکله کلی به انسجام نسبی می‌رسد.

 احوال و آثار میرزا محمد کاظم طهرانی

بنابراین در تبارشناسی و تحلیل و شناخت ویژگی‌های این سبک، در کنار عوامل کاربرد باید تحولات زیبایی شناختی را نیز در نظر گرفت، از جمله ویژگی‌های این سبک این است که نمود هویت سبکی، قالبی غیر کاربردی مانند سیاه مشق است. خوشنویسان مهم این سبک درک خود از اجرای تکنیک و طراحی صفحه خوشنویسی را در سیاه مشق‌نویسی، با توجه به تفوق عنصر حرکت و اعتنا به کمپوزیسیون به نمایش می‌گذارند. بخش مهمی از دستاورد خوشنویسی محمد کاظم در سطرنویسی است. قالبی که در واقع در این دوره واجد هویت مستقل می‌شود، زیرا به نظر می‌رسد نظام تعلیم، با توجه به شرایط اجتماعی قدری نسبت به دوره‌های پیشین متفاوت است. در این دوره روی‌آوری به تعلیم در میان شاهزادگان و اشراف گسترش یافته و آموزش خوشنویسی فراگیر‌تر شده و از طرفی اواخر دوره قاجار متصل است به دوره مدرنیزاسیون در ایران، بنابراین آخرین بارقه هنر کلاسیک ایرانی را شاهد هستیم، این امر رویکرد جامعه و علاقه‌مندان به خوشنویسی را از وجوه مختلف تغییر می‌دهد.یکی از این وجوه توجه به جمع‌آوری این‌گونه آثار با ولعی بیشتر است و اگر این جمع‌آوری در سده‌های پیشین به طبقه حکام و شاهزادگان معدودی منحصر می‌شد، و مرقعاتی مانند ابراهیم میرزا و میرزا مهدی استرآبادی حاصل می‌آمد، در این دوره طیف وسیع‌تری از جامعه اشراف را در بر می‌گیرد. البته کیفیت مجموعه‌ها نازل‌تر می‌شود.

این گستردگی توجه از طرفی محدوده آثار قابل توجه تولید شده توسط هنرمند را نیز وسعت می‌بخشد و به نظر از اینجاست که سطرهای تعلیمی نیز هویت قطعه پیدا می‌کنند و شاید از این طریق است که قالب سطر اهمیت پیدا می‌کند. همان‌طور که اشاره شد محمد کاظم (وفات 1325 ه.ق) از مهم‌ترین خوشنویسان پیرو سبک دوم دوره قاجار است و از میان قالب‌هایی که برشمردیم، البته سوای کتیبه، در همه آنها طبع‌آزمایی کرده است. بیشترین قدرت او چه در قالب سیاه مشق و چه در قالب سطر، قلم مشقی است و در این اندازه‌ها گاهی شاهکارهایی آفریده که از نظر قوت توام با ملاحت حتی از میرزا هم پیشی گرفته است. البته در مجموع در قوت قلم او و یکدستی با میرزا غلامرضا فاصله آشکار دارد. محمد کاظم را باید خوشنویسی بداهه‌نویس دانست. شوریدگی و بی‌تکلفی از ویژگی‌های این‌گونه خوشنویسان است.

سطرهای او در ساختار آزاد این سبک نوشته شده‌اند، از این‌رو فاصله کلمات بیشتر از معمول است که نتیجه همان میل به رهایی و بی‌تکلفی است. این ویژگی به معدود چلیپاهای او نیز راه پیدا کرده است. به نظر می‌رسد در چلیپا به قالب کلی کمتر توجه دارد –البته با احتیاط بیان می‌کنم-و چلیپای حال و هوای سطرنویسی را تداعی می‌کند. در سیاه مشق اما محمد کاظم در انواع ترکیب‌های سیاه مشق طبع‌آزمایی کرده است و در بیشتر ترکیب‌های سیاه مشق هم نمونه موفق دارد. محمد کاظم سیاه مشق را در فرم‌های دفتری (افقی) و مورب و ترکیبی از دفتری و مورب، همچنین با تکیه بر کلمات و بدون تکیه بر کلمات در حال و هوای سطرنویسی نوشته است. گاهی سیاه مشق‌هایی نوشته که در کادری نزدیک به مربع است و قصد فصاسازی با فرم کلمات را دارد که جز در چند نمونه معمولا موفق نیست. به نظر قدرت محمد کاظم در سیاه مشق‌های مورب پر کلمه است که با ایجاد تضاد خلوت و جلوت با تکیه و تکرار برخی حروف فضای متناسبی را آفریده است.

شاید بشود نقاط ضعف میرزا را در شمره دوایر دانست به ویژه آنکه عرض دوایر میرزا کاظم از حد معمول بزرگ‌تر است بنابراین نقطه از مربع خارج و به مستطیل نزدیک می‌شود و در اجرای شمره میرزا کاظم هرگز به تعادل نرسیده و یکی از شاخصه‌های شیوه او شمره‌ای است که در دایره از جهت اصلی خود خارج شده است. خوشبختانه با انتشار کتاب «احوال و آثار میرزا کاظم طهرانی» آثار این خوشنویس مهم دوره قاجار در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفت. کتاب در هیاتی مناسب از نظر کیفیت چاپ منتشر شده و مهم‌ترین ویژگی و امتیاز انتشار آن، امکان دسترسی به انواع آثار میرزا کاظم در قالب‌های مختلف است. البته اگر دقتی را که در ارائه شأن فیزیکی کتاب مبذول شده، در انتخاب گزیده‌تر آثار و محتوای پژوهشی آن نیز شاهد بودیم، بی‌تردید بر فواید آن می‌افزود.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

دختری نوجوان، زیبا و در آستانه‌ بلوغ است و به خاطر فقر خانواده‌اش در یک محله‌ بدنام زندگی می‌کند... خواهرش نیز یک زن بد نام است... با رسیدن به سن بلوغ باید کار خواهر بزرگترش را انجام دهد تا کمک خرج خانواده باشد... پسر یک راهب ریاکار بودایی است... عاشق میدوری می‌شود اما خجالت می‌کشد از اینکه عشقش را به میدوری اظهار کند؛ به‌رغم اینکه همانند سایر همبازیان خود به کار خواهر بزرگتر میدوری آگاه است ...
تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...