آیدین پورخامنه | ایبنا
ترکیه در همسایگی ما، پیشرفت‌های حائز توجهی در صنعت نشر داشته است و در برخی بخش‌ها، پیشرفت زیادی کرده. این کشور، سال‌هاست به کنوانسیون برن پیوسته‌است؛ هرچند هنوز برخی در این کشور به صورت غیرقانونی کتاب چاپ میکنند اما دولت درصدد جلوگیری از سو استفاده‌ها و تضییع حقوق ناشر، مولف و مترجم است.
میلاد سلمانی، مترجم و استاد دانشگاه خلیج استانبول در گفتوگو با ایبنا، ضمن به تشریح شرایط فعالان نشر در کشور ترکیه پرداخت و به برخی تفاوت‌ها و شباهت‌های این کشور با ایران اشاره کرد. به‌گفته او: کتاب‌فروشی‌های محلی در ترکیه سال‌های سختی را تجربه میکنند و بسیاری از آنها مجبور به تعطیلی یا تغییر شغل شدند. در خیابان‌های ترکیه بساط کتاب‌های غیرقانونی پهن می‌شود، اما دولت توانسته‌است فضای مجازی را کنترل و از فعالیت کتابسازان جلوگیری کند...
درباره وضعیت و مختصات صنعت نشر که در ترکیه، توضیح دهید. در این کشور چند ناشر فعال است و تیراژ کتاب به صورت میانگین چه تعداد است؟
از مطالعاتی که در اینترنت داشتم، به این نتیجه رسیدم که تقریبا 1700 ناشر در بازار ترکیه فعالیت دارند، اما تعداد واقعی حتما بیش از این رقم است. تعداد ناشرانی که در ترکیه فعال هستند 1700 ناشر اعلام شده‌است و می‌توان تعداد ناشران را کمتر از این عدد در نظرگرفت. زیرا بسیاری از ناشران در حوزه تولید کتاب‌های تحصیلی در دوره راهنمایی و دبیرستان، تست و کنکور دانشگاه فعال هستند. ناشران کتاب‌های درسی و کمک درسی هم داخل آمار ارائه شده از ناشران هستند. به همین دلیل این رقم قطعی نیست.
تعداد عناوین کتاب‌هایی که هر سال چاپ می‌شود، حدود 600 تا 650 میلیون نسخه است با این حساب و با توجه به جمعیت تقریبا 80 میلیونی ترکیه سرانه کتاب بین هفت و نیم تا هشت عدد کتاب در سال و سرانه مطالعه تقریبا هشت دقیقه در روز است.
در ایران نزدیک 20 هزار ناشر مجوز دریافت کرده‌اند، اما قسمت بزرگ فعالیت نشر توسط 200 ناشر انجام می‌شود و این نظر وجود دارد که برخی از افراد به‌طمع بهره‌مندی از تسهیلات و یارانه‌های دولتی ناشر شده‌اند. گفتید در ترکیه 1700 ناشر فعال‌اند ولی تعداد ناشران، بیشتر از این رقم است. آیا چنین نقدی در ترکیه هم وجود دارد؟
در ترکیه بیش از 90 درصد ناشران خصوصی هستند و با سرمایه و هزینه‌های شخصی به عنوان یک تجارت و کسب و کار اقتصادی وارد بازار شده‌اند. دولت ترکیه برای ناشرانی که می‌خواهند برای نخستین بار کتاب نویسنده‌ای را چاپ کنند، شرایطی در نظر می‌گیرد. دولت هزینه چاپ نخستین دوره را به صورت کلی برعهده می‌گیرد. در ترکیه هم افرادی هستند که بخواهند از تسهیلات دولت سواستفاده کنند، اما تعداد آنها به اندازه‌ای نیست که بخواهند جریانی را شروع کنند، زیرا بیش از 90 درصد ناشران خصوصی هستند و باید کسب و کار خود را راه‌اندازی کنند. ناشرانی مانند «میراث مکتوب ترکیه»، «فرهنگستان زبان ترکی» و «سازمان تاریخ ترکیه» ناشران بزرگ دولتی هستند. کتاب‌های این ناشران با قیمت پایین فروخته می‌شود و دولت تقریبا هزینه‌ها را تقبل میکند و از خریدار قیمت کمی را درخواست میکنند.
البته بانکهای ترکیه هم در کار نشر فعالیت بسیار مهمی دارند. از بین بانکهای ترکیه، دو بانک خصوصی، یعنی «یاپی و کِرِدی» و «ایش بانک» دو ناشر بانکی بسیار شناخته شده و برجسته هستند که در حوزه ادبیات، تاریخ و فرهنگ کتاب چاپ میکنند. هر دو بانک در شلوغ‌ترین خیابان استانبول فروشگاه دارند و در تمامی نمایشگاههای بزرگ شرکت میکنند. به عنوان مثال، کارهای آقای اورهان پاموک که اتفاقا در ایران هم بسیار شناخته شده، از طرف بانک «یاپی و کِرِدی» چاپ و وارد بازار می‌شود. نویسندگان بزرگ دیگر هم ترجیح می‌دهند کارهایشان از طرف چنین ناشرانی چاپ شود.
آیا نشر ترکیه هم دچار آسیب ناشرنماها، چاپ‌های غیرقانونی و افست است؟
در ترکیه بحث چاپ بدون مجوز وجود دارد و با اینکه دولت کنترل بسیار زیادی در این حوزه میکند، اما هنوز تعداد آنها بالا است. این‌ها افرادی هستند که به صورت افست کتاب چاپ میکنند و بدون مجوز کتاب‌های ناشران معتبر را با قیمت کمتر در بازار می‌فروشند؛ به نوعی بدل و ساختگی کتاب را می‌فروشند.
افرادی که به صورت غیرقانونی کتاب چاپ میکنند، آن کتاب‌ها را کجا می‌فروشند؟ آیا کنار خیابان بساط میکنند یا در فضای اینترنت می‌فروشند؟
در استانبول در مراکز شلوغ مانند حوالی میدان بایزید و کادیکوی که شلوغ هستند، بساط پهن میکنند و کتاب می‌فروشند. البته شهرداری‌ها محدودیت‌هایی را برای این بساطها اعمال میکنند؛ ولی به هرحال اگر به این نقاط از شهر بروید، می‌توانید این بساطها را ببینید. اما در اینترنت و فضای مجازی، به ندرت می‌توانند کتاب بدون مجوز را بفروشند؛ زیرا تعداد سایت‌هایی که در ترکیه کتاب می‌فروشند، کم نیست. در نتیجه فقط سایت‌های معتبر می‌توانند فعالیت کنند و آنها هرگز کتاب‌های بدون مجوز را نمی‌فروشند. آمازون از بزرگترین شرکت‌های خرید و فروش دنیا دو سال است که در ترکیه فعالیت دارد و خیلی‌ها کتاب‌هایشان را از آنجا می‌خرند.
در ترکیه تا چه اندازه قوانین مرتبط با حقوق مالکیت فکری رعایت می‌شود؟
سال‌ها است که ترکیه یکی از اعضای کنوانسیون برن است، اما با این حال افست شدن کتاب‌ها اتفاق می‌افتد. هستند افراد یا ناشرهای زیرزمینی که کتاب‌های پرفروش سایر ناشران را چاپ و به‌فروش می‌رسانند اما فعالیت آنها تا زمانی ادامه دارد که پلیس آنها را دستگیر کند، زیرا بعد از دستگیری، مانع فعالیت آنها خواهندشد. در ترکیه، برای حقوق ناشر و نویسنده احترام بسیاری قائل‌اند و اگر بخواهید یک کتاب را از زبان دیگر به ترکی ترجمه کنید، حتما باید قرارداد حق‌التالیف را به وزارت فرهنگ ترکیه ارائه کنید.
برای نشر مجدد آثار مولفی که 70 سال از وفات او گذشته، نیاز به ارائه قراداد حق‌التالیف نیست. برای مثال برای چاپ آثار کلاسیک مانند گلستان و بوستان احتیاجی به قرارداد حق‌التالیف نیست؛ اما برای نشر آثار نویسندگانی که در قید حیات هستند، یا از وفات آنها زمان کمی گذشته‌است، قرارداد حق‌التالیف الزامی است.
ایران به کنوانسیون برن نپیوسته، در نتیجه بدون اجازه مولف و ناشر خارجی، اقدام به ترجمه و چاپ کتاب‌های خارجی می‌شود. اما در ترکیه یکی از اعضای کنوانسیون برن است، ناشران در ترکیه می‌توانند بدون توافق و قرارداد کتاب‌های خارجی (مثلا ایرانی) را ترجمه و منتشر کنند؟
ترکیه دراین زمینه قوانینی دارد، حتی اگر ناشری در ترکیه بخواهد کتابی را از ایران ترجمه و چاپ کند، باید از ناشر ایرانی یک رضایت‌نامه حق‌التالیف دریافت کند. ناشر باید این رضایت‌نامه را به وزارت فرهنگ ترکیه ارائه بدهد. البته اینجا هم ناشران می‌توانند کلک‌هایی بزنند و نمی‌توان گفت که قوانین به اندازه‌ای سفت و سخت است که ناشران نمی‌توانند از آن تخطی کنند. زیرا کنترل دقیقی در این حوزه وجود ندارد، کارشناسانی مشغول به نظارت در این بخش هستند که روی زبان و ادب فارسی تخصصی ندارند، ممکن است ناشر اطلاعات نادرست -مانند زمان انتشار آن- به آنها بدهد.
دولت ترکیه برای اینکه از هرگونه سواستفاده جلوگیری کند، و به حق ناشر و مولف احترام گذاشته‌شود، حتما برگه‌ای مبنی بر رعایت حق‌رایت را برای آثاری که قرار است ترجمه شوند، می‌خواهد. این عمل برای ناشران که دنبال انتشار اثری می‌روند نقش بازدارنده دارد، تا بدون مجوز اقدام به این کار نکنند.
سال‌ها در نمایشگاه‌ها و فلوشیپ‌های حق‌رایت و خرید و فروش حق‌التالیف به عنوان مترجم و بازدیدکننده شرکت کردم. گاهی به عنوان مترجم و گاه به عنوان بازدیدکننده در این حوزه فعال بودم. تقریبا همه ناشران ترکیه متفق‌القول بودند که اگر ایران می‌خواهد در حوزه نشر پیشرفت داشته‌باشد، باید وارد کنوانسیون برن شود؛ تا بتواند از حقوق مولف و مترجم و ناشرین دفاع کند. این درحالی است که فعلا ایران، چین و چند کشور دیگر وارد این کنوانسیون نمی‌شوند.
البته پیوستن به کنوانسیون برن مزایا و معایبی دارد. مزیت این است که در ایران می‌توانید از یک کتاب ترجمه‌های مختلفی داشته‌باشند، اما عیب اینجا است که مجوز نمی‌گیرند و حقی برای ناشر و نویسنده قائل نیستند و در محافل بین‌المللی نمی‌توانند پیگیر حقوقشان باشند.
کتاب‌فروشی‌ها در ترکیه به خصوص بعد از همه‌گیری بیماری کووید19 و امکان خرید آنلاین چه وضعیتی دارند؟
متاسفانه در این زمینه ترکیه تفاوت چندانی با ایران ندارد، خیلی از کتاب‌فروشی‌های محلی ورشکسته شدند و خیلی‌ها نتوانستند به کار خود ادامه بدهند. دولت هم کمک چندانی به کتاب‌فروشان نکرد. فقط در حوزه اجاره کتاب‌فروشی‌ها کمک‌هایی کرد، اما ناچیز بود و کتاب‌فروشی‌های محلی از آن ناراضی بودند.
در ترکیه تعداد سایت‌های مجازی فروش کتاب قبل از کرونا هم زیاد بود و خیلی از مردم تازه‌های کتاب و دیگر خریدهای خود را از اینترنت انجام می‌دهند. پیش از این شهرداری نمایشگاههای کتابی برگزار می‌کرد و فرهنگ خرید از این نمایشگاه‌ها در ترکیه وجود داشت و که فعالیت آنها در دوران همه‌گیری بیماری کووید19 تعطیل شد و با بالا رفتن تعداد واکسینه‌ها در ترکیه این رویدادهای فرهنگی از سر گرفته می‌شود.
برخی از کتاب‌فروشی‌های محلی مجبور به تعطیلی و تغییر شغل شدند و برخی چاره را به مهاجرت در فروش اینترنتی دیدند؛ در نتیجه در سایت‌هایی که می‌توانستند محصول خود را بفروشند، عضو شدند. اما متاسفانه کتاب‌فروشی‌های محلی و حتی لوازم‌التحریرفروش‌ها، به این دلیل که مدارس و دانشگاه‌ها در سال گذشته به صورت آنلاین برگزار شد، مجبور به تعطیلی شدند.
آیا نویسنده در ترکیه می‌تواند با این شغل معیشت خود و خانواده‌اش را بگذراند یا مجبور به فعالیت در شغل دوم است؟
همه چیز بستگی به این دارد که نویسنده در چه سطحی باشد و کتاب‌های او با چه تیراژی چاپ شود. نویسنده معمولی نمی‌تواند با نویسندگی هزینه‌های معیشتی را تامین کند و حتما باید کار دوم داشته‌باشد. اما گاهی نویسنده حرفه‌ای است و تعداد عنوان و تیراژ کتاب او بالا است. اگر نویسنده حرفه‌ای با ناشر حرفه‌ای همکاری کند، نیاز به شغل دوم ندارند.
همچنین این مهم است که یک فرد به عنوان مترجم و نویسنده، چه قراردادی با ناشر می‌بندد. اگر نویسنده و مترجم کم تجربه باشد، ناشر با او قرارداری نمی‌بندد که درآمد بالایی داشته‌باشد، اما زمانی که فرد نویسنده شناخته شده و معتبر است، آن موقع شرایط را مولف تعیین میکند و در این شرایط لازم به شغل دوم نیست. البته ناشران در دوران همه‌گیری بیماری کووید19 ضربه‌های بسیاری خوردند و ترکیه درگیر مشکلات اقتصادی است، مانند اکثر کشورهای دنیا که در کرونا درگیر مشکلات اقتصادی هستند و در این بازه زمانی به ناشرانی که خصوصی بودند و تسهیلات دولتی نمی‌گرفتند سخت گذشت.
این عیار نویسنده و مترجم است که مشخص میکند فرد نیاز به کار دوم دارد یا ندارد. اگر اثر با کیفیت باشد و تعداد تیراژ کم نباشد، احتیاج به کار دوم نخواهدداشت؛ زیرا اگر کتاب، فروش خوبی داشته‌باشد، ناشر سر وقت، حق‌التالیف و حق‌الترجمه را به حساب مترجم و مولف واریز میکند. حتی ناشرانی هستند که با مترجم و نویسنده اینطور قرارداد می‌بندند که ماهانه مبلغی را ارائه میکنند و در آخر سال مبلغ ماهانه را از حقوق فرد کم و باقی را یکجا پرداخت میکند. در کل، در ترکیه به عنوان نویسنده و مولف می‌توان گذران زندگی کرد.
