«انتشار رمان «شبح میکونوس» دیر یا زود باب بحث‌های جدیدی در عرصه نظریه ادبیات داستانی را در ایران می‌گشاید. در ابتدا باید تأکید کنم که این رمان کاملاً رمان، با تمام مشخصات لازم برای رمان بودن است؛ مشخصاتی چون: حجم کتاب، تعداد آدم‌ها (پرسناژ)، حوادث بسیار و طولانی، گره‌های متعدد، گفت‌وگوهای (دیالوگ‌ها) فراوان، صحنه، روایت، توصیف، شخصیت اصلی، شخصیت‌های فرعی، فلاش‌بک‌ها، فصل‌های مونتاژ موازی، … و مهم‌تر از همه: جاذبه.

شبح میکونوس محسن کاظمی

چه اثری را می‌توان به عنوان رمان معرفی کرد؟ اثری که جاذبه داشته باشد و بتواند اندیشه‌ای را منتقل کند، یا گزارشی از یک قضیه باشد. رمان «شبح میکونوس» هم دارای اندیشه و هم گزارشی از یک قضیه و واقعه است، که با جاذبه کامل ارائه شده‌اند.

تفاوت این رمان با دیگر رمان‌ها در چیست؟ در رمان‌های کلاسیکِ منطبق با تعریف رمان غربی (حاصل چهار قرن اخیر اروپا) چهار عنصر: زمان‌، مکان، حادثه و شخصیت، اقتباس از مستندات هستند، اما عین مستند نیستند. در حالی‌که «شبح میکونوس» عین مستند است؛ همه زمان‌ها، مکان‌ها، حوادث و شخصیت‌ها در آن واقعی‌اند. حال باید پرسید چگونه یک داستان بلند که تمام حوادث، شخصیت‌ها، زمان و مکان آن تخیلی است، می‌تواند رمان باشد؛ اما داستان بلندی که همه خواص یک رمان را دارد و همه عناصر آن مستند و واقعی‌اند نمی‌تواند چنین باشد؟!

اتفاقاً آنچه سبب گرایش من به مطالعه این رمان شد، نوشته‌ای در ابتدای کتاب بود که اشاره می‌کرد «شخصیت‌ها، مکان‌ها و اتفاقات در این رمان واقعی است». بنابراین آن را با رغبت تا آخر خواندم و به نویسنده آن تبریک گفتم، که باب ورود به رمان‌های جدیدی را در تاریخ معاصر ادبیات کشورمان گشوده است. در دوسه دهه اخیر کتب تاریخ شفاهی زیادی با زمینه انقلاب، دفاع مقدس، قهرمانان انقلابی، جنگی، اجتماعی و غیره به بازار کتاب راه پیدا کرده است؛ اینک زمان آن فرا رسیده است که این کتاب‌ها در قالب رمانی مانند «شبح میکونوس» به عرصه نشر راه پیدا کنند. چنانکه این رمان نیز پیشتر در قالب تاریخ شفاهی با عنوان «نقاشی قهوه‌خانه» منتشر شده بود.

تحقیق کارشناسانه نیاز است تا بتوان دقیق گفت چه تعداد اثر، آمادگی چنین تغییر و تحولی را دارند، اما به گمانم چهارصد پانصد کتاب تاریخ شفاهی دارای چنین استعدادی باشند که در قالب رمان منتشر شوند. من یک گام فراتر می‌نهم و می‌گویم همه کتاب‌های تاریخ شفاهی (حتی پیش از تغییرات محسن کاظمی، در کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» و تبدیل آن به کتاب «شبح میکونوس») همگی رمان هستند، به شرط آن‌که با جاذبه خوانده شوند، و به قول معروف وقتی خواننده کتاب را در دست می‌گیرد، بتواند آن را تا آخر پیش‌براند. کتاب‌های تاریخ شفاهی اگر خواننده را مجذوب خویش کنند رمان‌اند؛ حتی اگر در پایان آن‌ها پیوست‌های اسناد، تصاویر، نمایه‌ها و گزارش‌هایی وجود داشته باشد. چرا که این آثار حداقل گزارشی از یک حادثه، یا معرفی یک شخصیت، یا انتقال اندیشه‌ای، یا… را آن هم با جاذبه و کشش زیاد در خود همراه دارند. به‌نظرم تعریف رمان چیزی نیست جز همین!

در خصوص رمان «شبح میکونوس» چند نکته دیگر قابل توجه است:

این رمان قابلیت ترجمه به زبان‌های دیگر از جمله زبان آلمانی را دارد، تا آلمانی‌ها و اروپائی‌های متمدن بدانند در ماجرای میکونوس چه نقشی را ایفا کرده‌اند. گرچه روی دیگر سکه هم رعایت حقوق زندانی در زندان‌های آلمان است که اطلاع دست‌اندرکاران امور قضایی ایران از بعضی از آن‌ها مفید است.

در این کتاب بخش‌هایی وجود دارد که جا داشت در همان نوع تاریخ شفاهی فقط در کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» حفظ می‌شد و در دگردیسی به شکل رمان حذف می‌گردیدند (مثل صفحات حدود ۱۵۰).

در بخش‌هایی از کتاب نام بعضی افراد به میان می‌آید که ضروری است یا رضایت آن‌ها برای چنین یادکردی جلب شود، یا آن‌که حذف و تعدیل شوند (مانند صص ۱۷۸-۱۷۹ در خصوص محمدعلی رامین، و صص ۲۵۵-۲۵۷ درخصوص عدنان عیاد).

جا داشت که در پشت جلد کتاب عکسی از کاظم دارابی درج شود.

بهتر است در پایان کتاب تذکر داده شود که حذف اسناد و پاورقی‌ها به دلیل تولید رمان انجام شده است، و اگر کسی بخواهد به اسناد رجوع کند لازم است به اصل کتاب تاریخ شفاهی «نقاشی قهوه‌خانه» مراجعه کند.

به محسن کاظمی پیشنهاد می‌دهم این اقدام شایسته را (که خودش آن را خودزنی تلقی می‌کند) در دیگر آثار تاریخ شفاهی‌اش (مانند خاطرات مرضیه حدیدچی، خاطرات احمد احمد، خاطرات عزت شاهی، شب‌های بی‌مهتاب، و …) به کار بندد و رمان‌های جدیدی را به ویترین کتاب‌فروشی‌های ادبی و هنری عرضه کند».»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...