نثر و زبان سرگذشت حاجی بابای اصفهانی آنچنان فوق‌العاده بود که گفته شد اصل این کتاب ایرانی است... «کتاب احمد یا سفینه طالبی»، در‌واقع کتابی درسی در قالب روایی و داستانی است. جلد اول آن ۱۸ صحبت در شناخت جهان است، جلد دوم در چهار صحبت به قوانین مدنی می‌پردازد و جلد سوم مسائل‌الحیات است. رمانی است علمی که در قالب یادداشت‌های روزانه نوشته‌شده و شاید بتوان آن را نخستین داستان مدرن فارسی با شخصیت کودک دانست.

 14مرداد، سالگرد امضای فرمان مشروطه و روزی سرنوشت‌ساز برای ایرانیان بوده است. تاریخ ایران را به‌درستی می‌توان به پیش و پس از مشروطه تقسیم کرد. بارها درباره نقش روزنامه‌هایی چون قانون در دوران مشروطه صحبت شده، اما سهم ادبیات و داستان در شکل‌گیری مشروطه چه بود؟

از سده نهم هجری زبان فارسی، درگیر دغدغه‌های فرمی و بازی‌های زبانی شده بود و نفوذ زبان عربی و ترکی و مغولی هم به سخت‌خوان شدن آثار فارسی دامن می‌زد. تا اواسط دوره قاجار وضعیت نثر فارسی همین بود. ممکن بود در آغاز یک نامه رسمی بخوانیم: «آن‌که رقم طرازان دیوان ن و القلم و ما یسطرون تا رسائل مخایل ما را به طراز و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین مطرز و توقیع فضایل ما را به طغرای وعدکم الله مغانم کثیره تاخذونها فعجل لکم هذه موشح داشته‌اند...» یا نامه‌ای دیپلماتیک این‌گونه آغاز شود: «پادشاه مکرم، خسرو معظم، خدیو اکرم، امپراتور اعظم، مالک ممالک فرانسه و ایتالیا، روانش شاد و جهانش بر مراد باد! شهریارا، کامگارا، از روزی که مابین این دو دولت...»

از همان زمان و کمی پیشتر، دبیرانی چون قائم‌مقام، قدم در راه اصلاح این وضعیت گذاشتند و افرادی چون میرزا ملکم‌خان در روزنامه قانون و دیگر آثار خود این اصلاح زبان فارسی و زدودنش از آرایه‌های بی‌مورد را به پیش بردند.



اما داستان‌ها هم در اصلاح زبان فارسی و حتی شکل‌گیری مشروطه بی‌تاثیر نبودند. عبداللطیف طسوجی که به فرمان بهمن‌میرزا فرزند عباس میرزا «هزار و یک شب» [One Thousand and One Nights] را به فارسی برگرداند، زبانی آنچنان ساده و روان را برای ترجمه هزار‌و‌یک شب برگزید که این اثر کلاسیک را به خانه‌های مردم ایران برد و امروزه هم بسیاری همین ترجمه شیرین را برای خواندن هزار و یک شب ترجیح می‌دهند.

ترجمه قابل توجه دیگر، سرگذشت حاجی بابای اصفهانی [Ottoman and Persian Odysseys: James Morier, Creator of Hajji Baba of Ispahan, and His Brothers] بود که میرزا حبیب اصفهانی به فارسی برگرداند. نثر و زبان این اثر آنچنان فوق‌العاده بود که گفته شد اصل این کتاب ایرانی است. گویا در همین کتاب هم بود که نخستین بار کلمه «دستور» به جای صرف و نحو به‌کار گرفته شد. کتاب، داستان یک دلاک اصفهانی است که مشاغل مختلفی را انتخاب کرده و هر بار رندی می‌کند و البته در خلال این داستان‌ها تجربیاتی بسیار مردم‌شناسانه و البته انتقادی از وضعیت جامعه ایران نیز نقل می‌شود.

سپس نوبت به عبدالرحیم طالبوف رسید که در «کتاب احمد» و «مسالک المحسنین» قدم در راه داستان‌نویسی و اصلاح اجتماعی بگذارد. حوالی ۱۲۵۰ در عهد ناصری بود که روشنفکران غرب دیده و خواهان تجدد و اندوهگین از وضع میهن، در نثر و زبان و رسانه‌های عمومی به زدودن کلمات عربی و سجع و صنایع ادبی همت کردند گرچه از ورود بعضی کلمات فرنگی غافل شدند.
تلاش برای بهبود و اصلاح خط و ... رواج‌یافت و در این‌میان «مسالک‌المحسنین» نوشته‌شد. داستان، سفرنامه‌ای است که در آن راوی همراه با طبیب و مهندس و معلم شیمی در سفری به دماوند برای تحقیق جغرافیایی به ارائه اطلاعات خود از دانش روز و درعین‌حال توصیفات اجتماعی بسیار مهمی از وضعیت مملکت می‌پردازند.



پس از آن «کتاب احمد» نوشته شد که یکی از تاثیرگذارترین و مهم‌ترین کتاب‌هایی است که در شکل‌گیری مشروطه‌خواهی ایرانیان ایفای نقش کرد. «کتاب احمد یا سفینه طالبی»، در‌واقع کتابی درسی در قالب روایی و داستانی است. جلد اول آن ۱۸ صحبت در شناخت جهان است، جلد دوم در چهار صحبت به قوانین مدنی می‌پردازد و جلد سوم مسائل‌الحیات است. رمانی است علمی که در قالب یادداشت‌های روزانه نوشته‌شده و شاید بتوان آن را نخستین داستان مدرن فارسی با شخصیت کودک دانست.

فتحعلی آخوندزاده نیز در سال ۱۲۵۳ «ستارگان فریب‌خورده» را نوشت که ظاهرا رمان کوتاه تاریخی است درباره دوران صفویه اما درواقع رمانی انتقادی از وضع زمان خود است. با ظهور ستاره دنباله‌دار، منجمان پادشاه، او را از خطری که در راه است آگاه می‌کنند و شاه به تکاپو می‌افتد تا این حادثه را از خود دور کند. او با مشاورانش جلسه‌ای ترتیب می‌دهد و منجم پیری پیشنهاد می‌کند که شاه موقتا از سمت خود برکنار شود و یک مجرم محکوم به مرگ بر تخت بنشیند تا بلا بر سر او نازل شود. «یوسف سَرّاج» از نقطویه بدین‌منظور انتخاب می‌شود. یوسف، پیشه‌ور زحمتکشی است که از بازگوکردن ستم‌های حکومت ابایی ندارد و هنگام نشستن بر تخت سلطنت، دست به اصلاحات می‌زند و یک مجلس مشورتی تشکیل می‌دهد. اصلاحات یوسف، همان خواسته‌های آخوندزاده و دیگر روشنفکران آن زمان است. یوسف‌شاه، عاقبت با شورش درباریان و ثروتمندان از سلطنت خلع می‌شود. از ماندگاری و تاثیرگذاری این داستان همین بس که بیش از صد سال بعد ایده اولیه سریال افسانه سلطان‌وشبان که در دهه ۱۳۶۰ از تلویزیون پخش شد از این داستان گرفته‌شد و هنوز هم در خاطره جمعی ایرانیان ثبت و ماندگار است.
آخوندزاده را می‌توان داستان‌نویس پرکاری دانست. از او شش نمایشنامه کمدی در یک کتاب و کتاب دیگری به نام «تماشاخانه، سه تمثیل» نیز به‌جامانده‌است.

سرانجام نوبت به حاجی زین‌العابدین مراغه‌ای رسید با «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ یا بلای تعصب او» که بسیاری آن را نخستین رمان فارسی یا دست‌کم پیش‌نمونه رمان مدرن فارسی دانسته‌اند. این رمان انتقادی در ۱۳۲۱ ه.ق. در سه جلد نوشته شد اما تنها پس از انقلاب مشروطه نام نویسنده بر جلد سوم نشست. کتاب بسیار دست به دست شد و روی عموم مردم اثر گذاشت و یکی از سه اثر مؤثر بر افتادن استبداد شمرده‌شده‌است.
در جلد یکم می‌خوانیم که ابراهیم‌بیگ فرزند یکی از تجار بزرگ است که 50 سال پیش برای تجارت به مصر رفته و تعصب میهن‌دوستی داشته و .... در 20سالگی ابراهیم، پدرش می‌میرد. او وصیت کرده ابراهیم تا ۳۰سالگی هرجا می‌خواهد برود و مشاهداتش را بنویسد. ابراهیم سرانجام همراه با یوسف عمو لـله راهی زیارت مشهد می‌شود. در استانبول در خانه حاجی زین‌العابدین مراغه‌ای «کتاب احمد» را می‌بیند و چنان از خواندنش متأثر می‌شود که نویسنده را متهم می‌کند به سیاه‌نمایی درباره وطن دوست‌داشتنی‌اش ایران. اما سرانجام در مام میهن با واقعیت فلاکت و دنائت آن روز روبه‌رو می‌شود و در تهران به هر دری می‌زند و به هریک از رجال دربار و وزرا مراجعه می‌کند تا آنها را به وظایف‌شان آگاه کند اما راه به جایی نمی‌برد و سرانجام به مصر برمی‌گردد و همه اینها را می‌نویسد.

سیاحت‌نامه در اصل رمان واقع‌گرای اجتماعی است که در آن ماجرا و شخصیت قهرمان و ... چندان مطرح نیست اگرچه خط روایی و شخصیت‌پردازی ابتدایی در حد کلیشه دارد، اما هدفش ترسیم فضای اجتماعی و مسائل مبتلابه آن است. ساختار ویژه‌ای ندارد و داستان آن مثل داستان قدیم سیال است و همچون رودی در بستر داستان پیش می‌رود.
البته همه داستان‌های زمانه، به دنبال اصلاحات اجتماعی نبوده‌اند. یکی از مهم‌ترین آثار داستانی آغازین ایران در همان دوره، شمس و طغراست که نخستین رمان تاریخی و البته سرگرم‌کننده ایرانی است و در سال ۱۲۷۸ خورشیدی (۱۳۲۷ هجری قمری) در سه جلد تحت عناوین شمس و طغرا، طغرل و هما و ماری و نیسی توسط محمد باقر میرزا خسروی کرمانشاهی نوشته شد. در این اثر، دوره آشفته حمله مغول به ایران ترسیم شده و با این‌که زمینه اثر تاریخی است، اما مولف آن را با روایت داستانی عاشقانه و گیرا- که سرشار از ماجراهای هیجان‌آفرین است- همراه کرده است.
شمس و طغرا مثل دیگر رمان‌های تاریخی، از یک سو ادامه داستان‌های‌کهن فارسی همچون سمک عیار و امیر ارسلان نامدار است و از سوی دیگر از رمان‌های الکساندر دوما و جرجی زیدان متأثر است؛ هم از اغراق‌های آن قصه‌ها نشان دارد و هم از حادثه‌پردازی‌های محصور در چارچوب طرح این رمان.

وقایع داستان دوره 24ساله‌ای از قرن هفتم هجری و عهد حکومت آبش خاتون، آخرین اتابک از سلسله سلغریان و دختر اتابک سعد بن ابوبکر در فارس را در برمی‌گیرد. یکی از شخصیت‌های مهم این رمان، سعدی است که مراسم ازدواج دو شخصیت اول داستان را برگزار می‌کند.
با این حال رابطه ادبیات داستانی با تاریخ مشروطه را باید دو سویه دانست. انقلاب مشروطه چنان بر خاطره جمعی ایرانیان تاثیرگذار بوده که هنوز هم موضوع برخی از بهترین رمان‌های فارسی بوده است که از جمله در آخرین نمونه‌ها می‌توان از آثار رضا جولایی همچون «شکوفه‌های عناب» و «سوء‌قصد به ذات همایونی» یاد کرد.

جام جم