«قرن‌های بی‌زمان» تولد کتابی فربه در حوزه عطارپژوهی دوره معاصر است که شاید برخی از پیش‌فرض‌های این حوزه را به چالش بکشد و در پی طرح افکندن پرسش‌های جدی و جدیدتری در ذهن مخاطب خود باشد که قطعاً در این روزگار فترت کرونایی غنیمتی برای اهل اندیشه است.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، به‌تازگی اثر تحقیقی دیگری از مهدی محبتی، نویسنده نام‌آشنای حوزه ادبیات عرفانی و عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان، با عنوان «قرن‌های بی‌زمان» و به همت نشر هرمس به چاپ رسیده‌است.
از این پژوهشگر دانشگاهی که در یکی‌دو دهه گذشته آثاری در نقد ادبی (مانند از معنا تا صورت)، رمان آینه‌های خندان و چند تصحیح و ترجمه دیگر را در حوزه عرفان اسلامی می‌شناختیم، به نظر می‌رسد به‌ویژه در سال‌های اخیر با همه دشواری‌های این سال‌ها پرکارتر از قبل عمل کرده و تمرکز خود را بر ارائه پژوهش‌هایی نو در حوزه ادبیات پربرگ‌و‌بار عرفانی و خصوصاً شخصیت‌های بزرگ این حوزه قرار داده‌است. چنانکه در سال 1398، در جدال با خویشتن: نگاهی دیگر به احوال و اقوال شمس تبریزی را نوشت و در سال گذشته ترجمه‌ای از عاطف جوده النصر در معرفی زندگی، شخصیت و شعر ابن‌فارض را در کارنامه پژوهشی خود ثبت کرد و اکنون تحقیق حجیم و پربرگ قرن‌های بی‌زمان (درآمدی تحلیلی – معرفت‌شناختی بر منطق‌الطیر).
انگیزه شکل‌گیری قرن‌های بی‌زمان، اثر تازه‌تألیف حوزه عطارپژوهی چنانکه مؤلف در مقدمه کتاب یادآوری می‌کند، اولاً پاسخی از سر تحقیق به چرایی جایگاه بلند عطار در عرفان ایرانی و اسلامی و در وهله دوم شوق «دست‌یابی به شیوه‌های درست و معقول در برخورد با عرفان و آثار عطار و کشف و مشاهده حقایق صوری و معنوی- معنایی آن، هم برای شناخت حقیقی خود شعر و شخصیت عطار و هم در جهت دریافت پاسخی خردپسند و دلنشین برای پرسش نخستین» است.
از مهم‌ترین سؤالات این پژوهش پرحجم ۹۵۰ صفحه‌ای پرسشی است که در چندین دهه گذشته همه عطارپژوهان بزرگ ایرانی و غربی که دست به تألیف ممتاز و درخشانی زده‌اند، به‌نحوی با آن درگیر بوده‌اند و آن اینکه «آیا عطار در پی‌ریزی تمامی اشعار و آثارش طرح یا پیرنگی مرکزی و اساسی داشته است یا خیر؟» و مهدی محبتی سعی کرده‌است با توجه به همه این آثار، پاسخی تازه و مقنع برای آن بیابد.
قرن‌های بی‌زمان با مقدمه مفصل مؤلف آغاز می‌شود و در هفت فصل پیگیری می‌شود. به جرأت می‌توان گفت برای نخستین بار است تک‌نگاره‌ای (مونوگراف) با این شیوه و کیفیت درباره منطق‌الطیر عطار ارائه شده است. اگرچه همانگونه که مؤلف بر آن تأکید می‌کند، این کتاب اولاً و به‌ذات معطوف به نقد و تحلیل یکی از مهم‌ترین منظومه‌های عرفانی ادبیات فارسی (منطق‌الطیر) است؛ اما تنها به همین کتاب عطار محدود نمی‌شود. در هر یک از فصول هفتگانه کتاب وجهی از وجوه مختلف شعر و شخصیت عطار بازکاوی می‌شود تا سرانجام و بعد از گذر از هفت مرحله کتاب که یادآور هفت وادی عشق در منطق‌الطیر عطار هم هست، خواننده فرهیخته و جست‌وجوگر خود را به منظومه فکری عطار راهبری کند. منظومه‌ای که مهدی محبتی معتقد است «بدون در نظر گرفتن کلیت آثار او ناقص و ناتمام نمی‌ماند... هیچ‌یک از آثار عطار را نمی‌توان به صورت منفرد و گسسته از بقیه فهمید و به اعماق همان یک اثر- حتی- رسید، چراکه کل آثار عطار به مثابه هفتگانه به‌هم‌پیوسته‌ای است که دایره در دایره در هم تنیده‌اند و همدیگر را معنا می‌کنند.
توصیف و معرفی کتابی با این حجم که مدعی پاسخ به پرسش‌های مهمی که در بالا ذکرش رفت، آن هم در چند صفحه، البته کار دشواری است؛ به‌ویژه وقتی تنها با تورق در فهرست ابتدایی کتاب، مطالب متعددی جلوه می‌کند: تأثیر نهادهای اجتماعی - سیاسی در تکوین فرم‌های ادبی و تمثیلات عرفانی، سنت رسالۀ‌الطیر‌نویسی (سیر تکوین و تدوین رسالۀ‌الطیر) و... در فصل اول؛ هفت وادی (نگاهی به سیر تکوین و تدوین منازل و مقامات عرفانی از آغاز تا عهد عطار) در فصل دوم؛ سایه یا خورشید (عطار و تبیین رابطه انسان و خدا در منطق‌الطیر) در فصل سوم؛ ابن‌عربی و عطار (معماران نظریه وحدت در فرهنگ اسلامی و ایرانی) در فصل چهارم؛ اکتشاف متن (تحلیل مبانی ساختاری - معنایی روایت‌های عطار) در فصل پنجم؛ سیمرغ، خودکامه یا خدا در فصل ششم و درنهایت در جدال نقش با نقاش (تحلیل احوال روانی عطار در سرودن منطق‌الطیر) در فصل پایانی برمی‌خوریم که تنها گزیده‌ها و اهمّ مطالبی است که در این هفت فصل درباره آن بحث شده‌است.
جدا از چاپ پاکیزه و منقح کتاب و آوردن نمایه‌های مفصل و کشف‌الابیات که کار تحقیق را بر پژوهشگران جوان‌تر و علاقه‌مندان عرفان ایرانی و اسلامی آسان کرده‌است؛ عنوان برخی از بخش‌های کتاب (که هوشمندانه به صورت پرسش مطرح گردیده) به‌نحوی است تا شوق و انگیزه خواندن آن فصل و ادامه مطالب را در خوانندگانش برانگیزاند). «چگونه سیمرغ می‌تواند یک مرغ شود؟ - در اشکالات مفهومی و روش‌شناختی منطق‌الطیر- قصه و قصه‌گو کدام‌یک دیگری را می‌سازد؟ جذبه در جمع، ممکن یا محال؟
«چاپ قرن‌های بی‌زمان» نشان می‌دهد مهدی محبتی بار دیگر و همچنان که در دیگر آثار عرفانی خود (مانند در جدال با خویشتن و ترجمه ابن فارض) به سراغ یکی از موضوعات یا شخصیت‌های اثرگذار عرفان ایرانی و اسلامی رفته‌است که یا آثار جدی پژوهشی در آن حوزه اندک است یا اگر استادان ممتاز دانشگاهی در آن حوزه تألیفات ارزنده‌ای داشته‌اند، همچنان دریچه یافتن پاسخ برای پرسش‌های آن حوزه باز مانده‌است. آنچه در اولین مطالعه این کتاب به ذهن هر خواننده علاقه‌مندی می‌رسد، تولد کتابی فربه در حوزه عطارپژوهی دوره معاصر است که شاید برخی از پیش‌فرض‌های این حوزه را به چالش بکشد و در پی طرح افکندن پرسش‌های جدی و جدیدتری در ذهن مخاطب خود باشد که قطعاً در این روزگار فترت کرونایی غنیمتی برای اهل اندیشه است.
