«قرن‌های بی‌زمان» تولد کتابی فربه در حوزه عطارپژوهی دوره معاصر است که شاید برخی از پیش‌فرض‌های این حوزه را به چالش بکشد و در پی طرح افکندن پرسش‌های جدی و جدیدتری در ذهن مخاطب خود باشد که قطعاً در این روزگار فترت کرونایی غنیمتی برای اهل اندیشه است.

قرن‌های بی‌زمان مهدی محبتی

به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، به‌تازگی اثر تحقیقی دیگری از مهدی محبتی، نویسنده نام‌آشنای حوزه ادبیات عرفانی و عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان، با عنوان «قرن‌های بی‌زمان» و به همت نشر هرمس به چاپ رسیده‌است.

از این پژوهشگر دانشگاهی که در یکی‌دو دهه گذشته آثاری در نقد ادبی (مانند از معنا تا صورت)، رمان آینه‌های خندان و چند تصحیح و ترجمه دیگر را در حوزه عرفان اسلامی می‌شناختیم، به نظر می‌رسد به‌ویژه در سال‌های اخیر با همه دشواری‌های این سال‌ها پرکارتر از قبل عمل کرده و تمرکز خود را بر ارائه پژوهش‌هایی نو در حوزه ادبیات پربرگ‌و‌بار عرفانی و خصوصاً شخصیت‌های بزرگ این حوزه قرار داده‌است. چنانکه در سال 1398، در جدال با خویشتن: نگاهی دیگر به احوال و اقوال شمس تبریزی را نوشت و در سال گذشته ترجمه‌ای از عاطف جوده النصر در معرفی زندگی، شخصیت و شعر ابن‌فارض را در کارنامه پژوهشی خود ثبت کرد و اکنون تحقیق حجیم و پربرگ قرن‌های بی‌زمان (درآمدی تحلیلی – معرفت‌شناختی بر منطق‌الطیر).

انگیزه شکل‌گیری قرن‌های بی‌زمان، اثر تازه‌تألیف حوزه عطار‌پژوهی چنانکه مؤلف در مقدمه کتاب یادآوری می‌کند، اولاً پاسخی از سر تحقیق به چرایی جایگاه بلند عطار در عرفان ایرانی و اسلامی و در وهله دوم شوق «دست‌یابی به شیوه‌های درست و معقول در برخورد با عرفان و آثار عطار و کشف و مشاهده حقایق صوری و معنوی- معنایی آن، هم برای شناخت حقیقی خود شعر و شخصیت عطار و هم در جهت دریافت پاسخی خردپسند و دلنشین برای پرسش نخستین» است.

از مهم‌ترین سؤالات این پژوهش پرحجم ۹۵۰ صفحه‌ای پرسشی است که در چندین دهه گذشته همه عطارپژوهان بزرگ ایرانی و غربی که دست به تألیف ممتاز و درخشانی زده‌اند، به‎‌نحوی با آن درگیر بوده‌اند و آن اینکه «آیا عطار در پی‌ریزی تمامی اشعار و آثارش طرح یا پیرنگی مرکزی و اساسی داشته است یا خیر؟» و مهدی محبتی سعی کرده‌است با توجه به همه این آثار، پاسخی تازه و مقنع برای آن بیابد.

قرن‌های بی‌زمان با مقدمه مفصل مؤلف آغاز می‌شود و در هفت فصل پیگیری می‌شود. به جرأت می‌توان گفت برای نخستین بار است تک‌نگاره‌ای (مونوگراف) با این شیوه و کیفیت درباره منطق‌الطیر عطار ارائه شده است. اگرچه همانگونه که مؤلف بر آن تأکید می‌کند، این کتاب اولاً و به‌ذات معطوف به نقد و تحلیل یکی از مهم‌ترین منظومه‌های عرفانی ادبیات فارسی (منطق‌الطیر) است؛ اما تنها به همین کتاب عطار محدود نمی‌شود. در هر یک از فصول هفتگانه کتاب وجهی از وجوه مختلف شعر و شخصیت عطار بازکاوی می‌شود تا سرانجام و بعد از گذر از هفت مرحله کتاب که یادآور هفت وادی عشق در منطق‌الطیر عطار هم هست، خواننده فرهیخته و جست‌وجوگر خود را به منظومه فکری عطار راهبری کند. منظومه‌ای که مهدی محبتی معتقد است «بدون در نظر گرفتن کلیت آثار او ناقص و ناتمام نمی‌ماند... هیچ‌یک از آثار عطار را نمی‌توان به صورت منفرد و گسسته از بقیه فهمید و به اعماق همان یک اثر- حتی- رسید، چراکه کل آثار عطار به مثابه هفت‌گانه به‌هم‌پیوسته‌ای است که دایره در دایره در هم تنیده‌اند و همدیگر را معنا می‌کنند.

توصیف و معرفی کتابی با این حجم که مدعی پاسخ به پرسش‌های مهمی که در بالا ذکرش رفت، آن هم در چند صفحه، البته کار دشواری است؛ به‌ویژه وقتی تنها با تورق در فهرست ابتدایی کتاب، مطالب متعددی جلوه می‌کند: تأثیر نهادهای اجتماعی - سیاسی در تکوین فرم‌های ادبی و تمثیلات عرفانی، سنت رسالۀ‌الطیر‌نویسی (سیر تکوین و تدوین رسالۀ‌الطیر‌) و... در فصل اول؛ هفت وادی (نگاهی به سیر تکوین و تدوین منازل و مقامات عرفانی از آغاز تا عهد عطار) در فصل دوم؛ سایه یا خورشید (عطار و تبیین رابطه انسان و خدا در منطق‌الطیر) در فصل سوم؛ ابن‌عربی و عطار (معماران نظریه وحدت در فرهنگ اسلامی و ایرانی) در فصل چهارم؛ اکتشاف متن (تحلیل مبانی ساختاری - معنایی روایت‌های عطار) در فصل پنجم؛ سیمرغ، خودکامه یا خدا در فصل ششم و درنهایت در جدال نقش با نقاش (تحلیل احوال روانی عطار در سرودن منطق‌الطیر) در فصل پایانی برمی‌خوریم که تنها گزیده‌ها و اهمّ مطالبی است که در این هفت فصل درباره آن بحث شده‌است.

جدا از چاپ پاکیزه و منقح کتاب و آوردن نمایه‌های مفصل و کشف‌الابیات که کار تحقیق را بر پژوهشگران جوان‌تر و علاقه‌مندان عرفان ایرانی و اسلامی آسان کرده‌است؛ عنوان برخی از بخش‌های کتاب (که هوشمندانه به صورت پرسش مطرح گردیده) به‌نحوی است تا شوق و انگیزه خواندن آن فصل و ادامه مطالب را در خوانندگانش برانگیزاند). «چگونه سی‌مرغ می‌تواند یک مرغ شود؟ - در اشکالات مفهومی و روش‌شناختی منطق‌الطیر- قصه و قصه‌گو کدام‌یک دیگری را می‌سازد؟ جذبه در جمع، ممکن یا محال؟

«چاپ قرن‌های بی‌زمان» نشان می‌دهد مهدی محبتی بار دیگر و همچنان که در دیگر آثار عرفانی خود (مانند در جدال با خویشتن و ترجمه ابن‌ فارض) به سراغ یکی از موضوعات یا شخصیت‌های اثرگذار عرفان ایرانی و اسلامی رفته‌است که یا آثار جدی پژوهشی در آن حوزه اندک است یا اگر استادان ممتاز دانشگاهی در آن حوزه تألیفات ارزنده‌ای داشته‌اند، همچنان دریچه یافتن پاسخ برای پرسش‌های آن حوزه باز مانده‌است. آنچه در اولین مطالعه این کتاب به ذهن هر خواننده علاقه‌مندی می‌رسد، تولد کتابی فربه در حوزه عطارپژوهی دوره معاصر است که شاید برخی از پیش‌فرض‌های این حوزه را به چالش بکشد و در پی طرح افکندن پرسش‌های جدی و جدیدتری در ذهن مخاطب خود باشد که قطعاً در این روزگار فترت کرونایی غنیمتی برای اهل اندیشه است.

................ هر روز با کتاب ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...