هیچ نمایشی تاکنون موفق‌تر از تراژدی جهان اسلام، یعنی تراژدی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نبوده است... پیدایش و تحلیل عزاداری در ایران پس از صفوی... اولین سفرنامه از میکله ممبره، فرستاده حاکم ونیز به دربار شاه طهماسب در سال 1539 میلادی مربوط به عزاداری در تبریز و آخرین آن، کار مشترک پائولو وودز و سرژمیشل از عزاداری در قم در سال 2009... بیشترین گزارش‌ها مربوط به انگلیسی‌ها و پس از آن فرانسوی‌ها و روس‌هاست



نقدی بر کتاب «تراژدی جهان اسلام» اثر محسن‌حسام‌ مظاهری | مجله کتاب فردا


«اگر موفقیت یک نمایش، به میزان تأثیراتی باشد که بر خوانندگان یا تماشاگران خود می‌‌گذارد، هیچ نمایشی تاکنون موفق‌تر از تراژدی جهان اسلام، یعنی تراژدی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نبوده است».
کتاب «تراژدی جهان اسلام» با این جمله سر لوئیس‌پلی آغاز می‌‌شود. مجموعه‌‌ای پربرگ ـ بیش از 1700 صفحه ـ که به کوشش محسن‌حسام‌ مظاهری به سامان رسیده است. این مجموعه سه جلدی که به گفته نویسنده‌ی آن، حاصل 10 سال تحقیق و پژوهش است، عزاداری شیعیان ایران را به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان از صفویه تا جمهوری اسلامی مرور می‌‌کند. بخش اول کتاب که دو جلد کتاب را دربرمی‌‌گیرد، مربوط به سفرنامه‌ها و جلد سوم شامل تحلیل‌‌‌های مربوط به عزاداری می‌‌شود. مظاهری که پیش از این با کتاب «رسانه شیعه» به بررسی جامعه‌شناختی آیین‌ها و مجالس عزاداری در ایران پرداخته بود، این‌بار به دنبال «شناخت و فهم جامع و دقیق از روند پیدایش و تحلیل عزاداری در ایران پس از صفوی» دست به تألیف «تراژدی جهان اسلام» زده است. در حقیقت کتاب اخیر به دنبال اثبات فرضیه‌‌ای است که مؤلف در رسانه شیعه جرقه آن را زده است. فرضیه‌‌ای که عزاداری را به عنوان مهم‌‌ترین و فراگیرترین نمود بُعد مناسکیِ شیعه از بدو تأسیس تا به امروز همواره در حال تغییر ارزیابی می‌‌کند. مظاهری معتقد است برای سنجش این فرضیه، نیازمند ترسیم خط سیر تاریخیِ واحدی از این روند هستیم و این خط سیر به کمک سفرنامه‌ها که شامل انبوهی از داده‌‌‌های تاریخی و مهم‌‌ترین منبع توصیف حیات اجتماعی جامعه‌ی ایران در دوره صفویه و قاجاریه به حساب می‌‌آید، امکان‌پذیر خواهد بود. به عقیده‌ی مظاهری، جایگاه راویِ بیگانه که هم غیرباورمند و هم غیربومی است، موقعیت ممتازی برای پدیدآورندگان این آثار فراهم کرده است تا به دور از سه حجاب عادت، تکرار و تعلق، ایران شیعی آن روزگار را برای ما توصیف کنند؛ توصیفی که به دلیل وجود تنوع نگاه و بازه زمانی گسترده می‌‌تواند تصویر روشنی از عزاداری در ایران در مقابل ما قرار دهد.

تراژدی جهان اسلام محسن‌حسام‌ مظاهری

مسیر طولانی تألیف این کتاب چنان‌که در مقدمه توضیح داده شده، در قدم اول با انتخاب و بررسی 455 منبع از 340 نفر سفرنامه‌نویس غیرایرانی و غیرمسلمان برداشته شده است. نتیجه این بررسی، انتخاب 182 قطعه از 212 منبع است که وضعیت عزاداری در دوره‌‌‌های مختلف تاریخی از دوره صفویه تا جمهوری اسلامی را نشان می‌‌دهد. اولین سفرنامه این مجموعه از میکله ممبره، فرستاده حاکم ونیز به دربار شاه طهماسب در سال 1539 میلادی مربوط به عزاداری در تبریز و آخرین آن، کار مشترک پائولو وودز و سِرژ میشل از عزاداری در قم در سال 2009 است.

از ویژگی‌‌‌های کار مظاهری که لطف این مجموعه را دوچندان کرده است، جداول و نمودارهایی است که با مشاهده آن‌ها می‌‌توان به جزئیات بیشتری از سفرنامه‌نویسان و موضوعات مرتبط به گزارش‌‌‌های آن‌ها دست پیدا کرد. برای نمونه جدول مربوط به ملیّت نویسندگان نشان می‌‌دهد که بیشترین گزارش‌ها مربوط به انگلیسی‌ها و پس از آن فرانسوی‌ها و روس‌ها (مظاهری، ص53) و بیشترین گزارش‌‌‌های عزاداری مربوط به شهر تهران و پس از آن اصفهان بوده است.(مظاهری، ص50).

سه‌گانه «تراژدی جهان اسلام» نشان‌‌دهنده تلاش و کوشش مداوم و فوق‌العاده نویسنده برای به ثمر رسیدن این مجموعه است، اما باوجود این تلاش‌ها نکاتی نیازمند دقت و تأمل است:
چنان‌که از عنوان کتاب پیداست، موضوع آن، عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان است و همانطور که مؤلف در مقدمه کتاب توضیح داده است: «تا پیش از صفویه و استقرار دولت مقتدرِ صفوی، جهانگردان و غیرمسلمان‌های معدودی، گذارشان به ایران افتاده بود که آنها هم در سفرنامه‌ی خود سخنی از مراسم عزاداری شیعیان به میان نیاورده‌اند» و در پایان نتیجه می‌‌گیرد که «گزارشی در دست نداریم که که نشان دهد گرامیداشت واقعه‌ی عاشورا در ایران پیش از صفوی از منقبت‌خوانی و مجالس ذکر مصیبت فراتر می‌‌رفته و به صورت برگزاری آیین و مراسم بوده باشد.»

اگر آیین را آنطور که جان راسل هینلز تعریف کرده، فعالیت‌‌‌های دینیِ رسمی‌‌ای بدانیم که صورت آداب و مراسم دارد، با قطعیت می‌‌توان گفت که آیین سوگواری عقبه‌ی کهن‌تری از دوران صفویه دارد؛ چراکه با رسمیت یافتن سوگواری در دوره‌ی آل بویه در بغداد که بخشی از حوزه فرهنگی ایران به حساب می‌‌آمده و افزایش آزادی عمل شیعیان؛ عزاداری ساختار آیینی پیدا کرده، به شکلی که گزارش‌‌‌های متعددی از دسته‌روی‌ها و حرکات نمادینی چون بستن مغازه‌ها و آویختن پلاس در مقابل دکّان‌ها، برداشتن تابوت‌واره و حتی تصویر‌‌سازی وقایع تاریخی در این دوره وجود دارد. گزارش‌‌‌های تاریخی نشان می‌‌دهد که از همان دوران برداشتن تابوت‌واره (منجنیق) یا نخل در عزاداری‌‌‌های شیعه و حتی اهل سنّت وجود داشته است. ابن‌جوزی در «المنتظم» ضمن نقل وقایع سال 449 هنگامی که از حمله به محل درس و سوزاندن منبر و کتاب‌‌‌های شیخ طوسی سخن به میان می‌‌آورد، از سوزانده‌شدن سه منجنیق سفید که در میان وسایل بوده است، یاد می‌‌کند. این منجنیق‌ها به عنوان نماد شیعیان به حساب می‌‌آمده که هنگام تشرّف به زیارت مرقد امام علی(ع) و امام حسین(ع) با خود حمل می‌‌کرده‌اند. این آزادی عمل در دوره‌‌‌های پس از آل‌بویه چون دوره ایلخانیان و تیموریان ادامه داشته و در دوره صفویه به اوج خود رسیده است؛ بنابراین، احتمالاً مؤلف با تعریف متفاوتی از ایران و آیین به این نتیجه رسیده که عزاداری در ایران از دوره‌ی صفویه به عنوان یک آیین و مراسم به وجود آمده است و به همین دلیل است که در فصل‌بندی کتاب خود نیز از دوره صفویه به عنوان دوره‌ی پیدایش و تکوین عزاداری در ایران یاد کرده است. اگر این احتمال درست باشد، بدیهی است که مؤلف باید پیش از آغاز بحث به تعریف مفاهیم مورد نظر می‌‌پرداخت تا مخاطب به درستی متوجه ادعا و دلیل او شود.

فارغ از اینکه حتی بر فرض قبول این ادعا که «گزارشی از عزاداری به عنوان یک آیین در دوره‌ی پیش از صفویه در دست نیست» نمی‌تواند به این نتیجه منتهی شود که صفویه مبدع چنین آیینی در ایران بوده‌اند، چراکه برگزاری عزاداری به عنوان یک آیین در بسیاری از شهرهای بزرگی چون مدینه، قاهره، حلب و دمشق می‌‌تواند نشان‌دهنده سبقه و سابقه این آیین در ایران نیز باشد، تا جایی که به استناد برخی گزارش‌ها می‌‌توان وجود آن در دوره‌ی ائمه را نیز محتمل دانست؛ برای نمونه، در روایتی از امام ششم از گروهی از مردم اطراف کوفه یاد شده است که در روز نیمه شعبان در قالب دسته‌‌‌های عزاداری و سوگواری با قرائت قرآن، نوحه‌سرایی، مرثیه‌خوانی و نقل وقایع شهادت سیدالشهدا، به سوگواری می‌‌پرداختند.

نکته پایانی در این بخش آنکه برخلاف تصوری که نخستین مراسم رسمیِ عزاداری عاشورا را مربوط به سال 352 و به دستور احمد معزالدوله می‌‌داند، برخی گزارش‌ها نشان می‌‌دهد این مراسم حتی پیش از دوره‌ی آل‌بویه و فاطمیان در دوره‌ی بنی‌اخشید (323-358ق) در مصر برگزار می‌‌شده است. بر اساس گزارش مقریزی، مردم مصر در روز عاشورا با اجتماع در دو زیارتگاه نفیسه، بنت حسن بن زید بن امام حسن(ع)، همسر اسحاق بن امام جعفر صادق(ع) که تا به امروز از زیارتگاه‌‌‌های برجسته و مشهور اهل بیت در مصر به شمار می‌‌آید و نیز در مزار کلثم یا کلثوم، دختر قاسم بن محمد بن امام جعفر صادق(ع)، به سوگواری می‌‌پرداختند.

[دوره 3جلدی کتاب «تراژدی جهان اسلام» به کوشش محسن حسام مظاهری با قیمت 150هزار تومان و توسط نشر آرما (کتابهای سرو) منتشر شده است.]

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...