جذابیت ادبی و استناد تاریخی | صبح نو
با وجود تلاش‌های قابل ستایش نویسندگان ایرانی برای نگارش کتاب‌هایی با مضمون زندگی اهل بیت(ع)، در مورد امام محمد باقر(ع) کتاب‌های زیادی وجود ندارد. کتاب «مردی که همه چیز می‌دانست»، نوشته مریم بصیری از معدود کتاب‌های قابل توجه درباره زندگی امام پنجم شیعیان است. این اثر با وجود محدودیت‌هایی که در منابع داشته، به شکلی به رشته تحریر درآمده است که هم ارزش پژوهشی و تاریخی دارد و هم اثری با جذابیت‌های ادبی قابل توجه است.
نوشتن رمان تاریخی - مذهبی به دلیل چالش‌هایی چون کمبود و محدودیت منابع و حساسیت‌هایی که وجود دارد، یکی از سخت‌ترین انواع نگارش رمان است. شاید به همین دلیل است که کمتر شاهد داستان‌های بلند یا رمان با موضوع و محوریت زمانه و زندگی ائمه معصوم(ع) هستیم. در سال‌های اخیر تعداد نویسندگانی که به این حوزه ورود کرده‌اند، افزایش یافته و شاهد انتشار رمان‌هایی با محوریت زندگی برخی از ائمه معصوم (ع) هستیم. جالب است که تا به امروز حتی یک رمان یا داستان بلند با موضوع و محوریت زندگی امام محمد باقر(ع) نوشته نشده و تنها شاهد انتشار چند مجموعه داستان مصور کودک و نوجوان در این موضوع هستیم که برگرفته از روایات کوتاه و پراکنده تاریخی بوده و این حجم تحقیق و پرداخت داستانی در آنها نبوده است.
«مردی که همه چیز را می‌دانست» نخستین رمان تاریخی با نگاهی به مستندات مکتوب درباره امام محمد باقر (ع) است که به زندگی خانوادگی و اجتماعی امام پنجم و حوادث موجود در زمانه ایشان اشاره دارد؛ دورانی که غاصبان، حکومت اهل‌بیت (ع) را دزدیده‌اند و رهبران فرقه‌های به ظاهر اسلامی که همگی برگرفته از کفر بودند، با سِحر و حیله‌های مختلف مردم را فریب می‌دادند. یکی از شخصیت‌های این کتاب، زنی جادوگر است که به واسطه ارتباط با یک زن یهودی و با علم تنجیم و شعبده، قصد سرگرم کردن مردم و دور کردن آنها از حقیقت را دارد. او ادعای نبوت و معجزه می‌کند و به دستور زن دیگری که رهبر غلات کوفه است، در مقابل امام (ع) سر بلند می‌کند. هرچند در تاریخ اطلاعات زیادی از این زن موجود نیست؛ اما وی و پدرش از مخالفان سرسخت امام (ع) بودند.
در طول حیات این امام معصوم (ع) 10 تن از پادشاهان ظالم بنی‌امیه به حکومت رسیدند و با سوء‌استفاده از نادانی مردم، دین رسول اکرم را به هفتاد و دو فرقه ضاله تجزیه کردند. این غالیان با توجه به اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امامت امام محمد باقر (ع) و امام صادق (ع) سعی داشتند خود را برتر از این دو امام بزرگوار نشان دهند و مردم را مرید خویش کنند. نویسنده در این اثر که یک جلد از مجموعه 10 جلدی رمان دینی درباره خاندان عصمت و طهارت است، سعی کرده احادیثی که مربوط به دوره زمانی زندگی حضرت و وقایع رمان بوده را انتخاب و آنها را به منولوگ و دیالوگ امام (ع) با دیگران تبدیل کند. این دیالوگ‌ها در کلاس‌های درس ایشان بیشتر استفاده شده است؛ چراکه شیوه تدریس امام در آن دوران بیشتر مبتنی بر پرسش و پاسخ بود و با شیوه‌های آموزش امروزی فرق داشت.
بصیری در جدیدترین اثرش در ۱۰ فصل با زاویه دید دانای کل غیرمحدود روایت‌هایی را در قالب شخصیت‌های مختلف در یک دوره زمانی دو ساله در دهه ۱۱۰ هجری که امام محمد باقر (ع) بیشتر درگیر غلوکنندگان در دین و مذاهب مختلف بودند، بیان می‌کند. هر بار یکی از شخصیت‌های اصلی از دید خود داستان را روایت می‌کنند. می‌توان دریافت که داستان شخصیت‌محور است، چراکه بیش از صد نفر در داستان حضور دارند و به قلم نویسنده در طول قصه معرفی می‌شوند. شخصیت‌هایی که بنا بر گفته نویسنده سعی بر کاسته شدن تعداد آنها بوده؛ اما اقتضای رمان و گردآمدن دوستان و دشمنان امام (ع) موجب می‌شد که مخاطب حداقل با این تعداد آدم روبهرو شود.
پرداختن به زندگی فردی و خانوادگی امام (ع) در مواجهه با همسران، فرزندان، بستگان، دوستان، دشمنان، کنیزان و غلامان از ویژگی‌های دیگر این رمان است و مخاطب را از نزدیک با رفتار و گفتار امام محمدباقر(ع) آشنا می‌کند. تمام گفت‌وگوهای امام براساس احادیث ایشان و روایات منقول از ائمه‌اطهار (ع) نوشته شده است.
اقتضای داستان آن است که مثلا امام (ع) در برخورد با فردی، حرف خاصی بزنند؛ اما در واقعیت چنین اتفاقی نمی‌افتد یا مخاطب به لحاظ داستانی می‌خواهد بداند که امام (ع) در منزل چه برخوردی با همسر و فرزندانشان دارند؛ اما هیچ سندی در این‌باره موجود نیست و فقط یکسری اطلاعات کلی موجود است و دست نویسنده که قصد دارد یک کار تاریخی مستند ارائه بدهد برای روایت بسته است.
با توجه به اینکه چالش‌ها و محدودیت منابع در نگارش آثار ادبی تاریخی و مذهبی وجود دارد و برای نوشتن هر اثر تاریخی، به تحقیقات فراوان در مورد شخصیت‌ها، وقایع، اوضاع مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و جغرافیایی از دوران مذکور در شهرهای مکان وقوع ماجرا احتیاج است، این اثر از این حیث یکی از آثار قابل اعتنا و موثق به شمار می‌آید و نویسنده برای نگارش بیش از نزدیک به دویست پایان‌نامه و مقاله معتبر از سایت‌های فقهی و شیعی و فصلنامه‌های تخصصی تاریخ اسلام را از نظر گذرانده و نیز به منابع دست اول تاریخی بسیاری همچون منتهی الامال، تاریخ طبری و مکارم الاخلاق رجوع کرده و پژوهش‌های زیادی با صرف زمانی دو ساله انجام داده است.
مریم بصیری برای نوشتن این رمان تحقیقات فراوانی در مورد شخصیت‌ها، وقایع، اوضاع مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و جغرافیایی از دوران مذکور در شهرهای مکان وقوع ماجرا انجام داده است. همچنین در مورد آداب و رسوم مردم منطقه، معماری، تمام جزئیات بافت شهر، مشاغل، آب‌وهوا، گیاهان و درختان، حیوانات، پوشش مردم، غذا و میوه مطالعات زیادی شده تا رمان از لحاظ فضاسازی، واقعی و باورپذیر باشد. وی در این مسیر از راهنمایی‌های سعید طاووسی، عضو هیأت علمی دانشگاه و دانش‌آموخته رشته تاریخ اسلام نیز بهره برده است. همچنین در بخش ادبی از راهنمایی‌های کامران پارسی‌نژاد استفاده کرده است.
این رمان تاریخی را به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی) در سال 1402 در قالب 440 صفحه روانه بازار چاپ کرده است.
از دیگر آثار نویسنده می‌توان به داستان‌هایی همچون «دخیل عشق»، «زنی که پشت خزر خواب بود»، «پشت صحنه یک رؤیا»، «عروس قریش» و... اشاره کرد.
