تاریخ فراموشی | شرق


«خانه ماتریونا»[Matryona's house]ی آلکساندر سولژنیتسین، اگرچه شباهت زیادی به زندگی خود نویسنده دارد، اما از سویی روایت زندگی بخش غالبی از مردم روسیه در میانه قرن بیستم هم هست. زندگی‌ فلاکت‌باری که در آن نه ردی از امید به آینده است و نه لذتی از زندگی در وضعیت فعلی، اما با این‌حال هنوز هم می‌شود اینجا ‌وآنجا آدم‌هایی را دید که آرزوی پاره‌کردن زنجیرها و رهایی از شب هول را دارند و امیدی هرچند مبهم در ذهنشان باقی است.

خانه ماتریونا [Matryona's house] آلکساندر سولژنیتسین

راوی «خانه ماتریونا» مردی است که سال‌ها زندانی بوده و عمرش در اردوگاه‌ کار اجباری تلف شده و بعد از آزادی‌اش، مکان پرت و دورافتاده‌ای را جست‌وجو می‌کند تا از هیاهوی جهان اطرافش دور باشد و با کار معلمی روزگار باقی‌مانده عمرش را بگذراند. او بعد از 10 سال به روسیه بازگشته و می‌داند که دیگر هیچ‌کس انتظارش را نمی‌کشد و می‌خواهد به جایی در اعماق روسیه پناه ببرد. او از آن دست آدم‌هایی است که زجر کشیده، اما هنوز همه‌چیزش را نباخته و در دلش همچنان «روسیه اصیل و واقعی» که رد انسانیت در آن باقی باشد را جست‌وجو می‌کند. سرگذشت زندگی سالژنیتسین نیز مثل اغلب نویسندگان و شاعران دوره حکومت استالین با سانسور و تعقیب و زندان همراه بوده. او سالی بعد از انقلاب اکتبر به دنیا آمد و بعد از اتمام تحصیلات اولیه‌اش در شهر راستوف، در دانشکده ریاضی و فیزیک به تحصیل پرداخت. سالژنیتسین در سال 1945 به‌خاطر چند جمله‌ای که در یکی از مکاتبه‌های شخصی‌اش درباره حکومت و استالین نوشته بود، دستگیر و زندانی می‌شود و بعد هم هشت سال از عمرش را در اردوگاه کار اجباری می‌گذراند. بخش زیادی از ایده‌ها و نوشته‌های سالژنیتسین محصول همین دوره از زندگی اوست و رد این سال‌ها در داستان‌های او دیده می‌شود. او در بسیاری از آثارش راوی رنج مردمی است که خود او نیز یکی از آنها‌ بوده و داستان‌هایش بازنمایی وجدان جمعی مردم روسیه است.

ایگناتیچ، راوی داستان «خانه ماتریونا»، درست مثل خود سالژنیتسین سال‌ها در زندان و اردوگاه کار اجباری بوده و همچنین او هم معلم ریاضی است. با این‌حال گذشته راوی داستان نامعلوم است و روایت او از لحظه بازگشت به روسیه بعد از اتمام دوران زندانش آغاز می‌شود. او آن‌قدر خسته است که می‌خواهد از هر نگاه و هر صدایی دور باشد و به این‌خاطر از یک تبعید به تبعیدی دیگر می‌رود. ایگناتیچ، بعد از مدتی جست‌وجو سرانجام در خانه پیرزنی با نام ماتریونا ساکن می‌شود، در دهکده‌ای که انگار بیرون از دنیاست و در خانه‌ای فرتوت و سالخورده و بی‌روح که جای امنی برای سوسک‌ها و موش‌هایی است که آزادانه در آن جولان می‌دهند. شروع داستان خبر از وقوع واقعه‌ای در گذشته می‌دهد که انگار کسی از آن خبر ندارد: «در فاصله 184 کیلومتری مسکو، در خط آهنی که به سمت موروم و قازان می‌رود، حدود شش ماه پس از آن واقعه، هنوز تمامی قطارها حرکت خود را کند می‌کردند و با احتیاط می‌گذشتند. مسافران به پشت شیشه‌ها یا خروجی‌ واگن‌ها می‌آمدند و می‌پرسیدند: «راه را تعمیر می‌کنند؟ برنامه قطار عوض شده؟» ولی هیچ‌یک از این‌ها نبود. پس از عبور از تقاطع، قطار دوباره سرعت می‌گرفت و مسافران سر جای خود می‌نشستند. فقط کارکنان قطار که واقعه را به خاطر می‌آوردند، می‌دانستند موضوع از چه قرار است... و البته من.» داستان شرح این ماجرا است و راوی به‌عنوان شاهد به روایت آن می‌پردازد. ایگناتیچ و ماتریونا به طور اتفاقی با هم مواجه شده‌اند، اما هر دو قربانی ‌جهانی هستند که در آن زندگی می‌کنند، جهانی که اراده آدم‌ها نقش چندانی در تعیین سرنوشت‌شان ندارد.

ایگناتیچ مثل خیلی دیگر از آدم‌های آن دوره از روسیه سال‌های زیادی از عمرش در اردوگاه کار اجباری هدر شده و ماتریونا هم زندگی‌اش را به پای جنگ باخته است. ماتریونا حالا پیرزنی شصت‌ساله است که با فقر و بدبختی تنها مانده، شوهرش در جنگ ناپدید شده و شش فرزندش یکی بعد از دیگری مرده‌اند. ماتریونا نمادی از آدم‌هایی است که به معنای واقعی قربانی جنگ و شرایط اجتماعی زندگی‌شان هستند. او در جوانی‌اش با مردی قرار ازدواج داشته، اما با شروع جنگ مرد به میدان نبرد می‌رود و دیگر خبری از او نمی‌شود و ماتریونا از سر ناچاری با برادر او ازدواج می‌کند. بعد از مدتی عشق سال‌های جوانی ماتریونا از جنگ برمی‌گردد و می‌فهمد که ماتریونا و برادرش در غیاب او با هم ازدواج کرده‌اند. بعد از گذشت چند سالی این‌بار شوهر ماتریونا، برادر کوچک‌تر، را به جنگ می‌برند و حالا اوست که برای همیشه مفقود‌الاثر می‌شود. ماتریونای شصت‌ساله در حالی‌که روزهای آخر عمرش را سپری می‌کند این ماجراها را برای ایگناتو شرح می‌دهد و تصویری از روزهای پیش از انقلاب پیش چشم راوی ترسیم می‌شود: «او ناخواسته این حرف‌ها را زد. یکباره ژوئیه 1914، با رنگ‌های آبی، سفید و زرد، پیش چشمانم زنده شد، روزگاری که هنوز آسمان رنگ صلح به خود داشت و ابرها در آن روان بودند و مردم با شادی و جنب‌و‌جوش در مزارع به‌بار نشسته کار می‌کردند. من آن دو را در کنار هم تصور کردم: پهلوانی سیاه‌موی با داسی که روی شانه انداخته و زنی سرخ‌گون با دسته‌ای محصول چیده‌شده در بغل... و آواز، آواز زیر آسمان، آوازهایی که مدت‌هاست از دهکده رخت بربسته؛ آخر در کنار دستگاه‌های مکانیزه کجا می‌توان چنین آوازهایی خواند.» از آن دوره سال‌‌های زیادی گذشته و همه‌چیز دچار تغییر شده و ماتریونای پیر در پایان عمرش آن‌قدر بی‌پشتوانه است که حتی اطرافیانش هم به فکر چپاول او تا آخرین ذره‌ دارایی‌اش هستند. ماتریونا در حادثه‌ای که در ابتدای داستان خبر از وقوع آن داده شده بود می‌میرد و راوی او را نماد آدم‌هایی می‌داند که بدون آنها جهانی هم نخواهد بود.

در پایان کتاب و بعد از داستان «خانه ماتریونا»، بخشی با عنوان «خرده‌ریزها» هم ترجمه شده. «خرده‌ریزها» قطعات کوتاهی است که سالژنیتسین در فاصله سال‌های 1958 تا 1960 نوشت و بعدها آن‌ها را در مجموعه‌ای به همین نام به صورت سامیزدات منتشر کرد. او بعد از بازگشت به روسیه، در دهه 1990 باز هم به نوشتن «خرده‌ریزها» پرداخت و قطعاتی که همراه با «خانه ماتریونا» ترجمه شده‌اند از مجموعه دوم انتخاب شده‌اند. ایده‌های سالژنیتسین به صورت روشن‌تری در این قطعات کوتاه دیده می‌شود و برای مثال در یکی از این قطعات با عنوان «شرمساری» می‌خوانیم:

«چه دردناک است شرمسار وطن بودن، آن‌گاه که وطن در دست مشتی نیرنگ‌باز بی‌رگ است که از سر بی‌تدبیری و خودخواهی اداره‌اش می‌کنند، آن‌گاه که در چشم جهانیان چهره‌ای گستاخ، موذی و بی‌ارج دارد، آن‌گاه که فقر و پریشانی چنان در تاروپود زندگی مردم لانه کرده که به‌هیچ‌روی نمی‌توان چاره‌اش کرد. احساسی است خفت‌بار که آدمی را رها نمی‌کند، احساسی ماندگار که، خلاف احساسات روزمره پیش‌پاافتاده، به آسانی زدوده نمی‌شود. آری، این شکنجه و خفقانی بی‌پایان و همیشگی است که با آن از خواب برمی‌خیزی. تنها مرگ، که از غم و اندوه شخصی رهایت می‌کند، از چنگ این شرمساری نجاتت می‌دهد، اما تو هنوز در شمار زندگانی و این شرمساری همچنان بر تو سایه افکنده. تاریخ سرزمینمان را ورق می‌زنی و به ژرفنای آن می‌روی. در پی رویدادهای فرخنده و امیدبخش می‌گردی، لیک حقیقتی تلخ رهایت نمی‌کند: می‌دانی بارها و بارها اقوامی در این کره خاکی به مغاک فراموشی رفته‌اند؛ آری، بارها و بارها، اما نه، در جایی دیگر، در تمام آن بیست و‌پنج استانی که دیدم، از امید سرشار شدم. آیا به‌راستی آنان زنجیر تقدیر را از هم نخواهند گسست؟ آری، خواهند گسست. هنوز توان گسستنش را دارند.» آن‌‌چه از این قطعه و نیز داستان «خانه ماتریونا» برمی‌آید، امیدی است که سالژنیتسین به تغییر شرایط جامعه‌اش داشته و نیز حساسیتی که او در سخت‌ترین شرایطش نسبت به اوضاع اجتماعی اطرافش داشته است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...
تراژدی روایت انسان‌هایی است که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، اما داستان همه‌ی آنهایی که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، تراژیک به نظر نمی‌آید... امکان دست نیافتن به خواسته‌هامان را همیشه چونان سایه‌ای، پشت سر خویش داریم... محرومیت ما را به تصور و خیال وا می‌دارد و ما بیشتر از آن که در مورد تجربیاتی که داشته‌ایم بدانیم از تجربیات نداشته‌ی خود می‌دانیم... دانای کل بودن، دشمن و تباه‌کننده‌ی رضایتمندی است ...