همزیستی عاقلانه | اطلاعات


فلسفه اخلاق یا اِتیک، شاخه‌ای است از فلسفه که به استدلال درباره پرسش‌های بنیادین علم اخلاق می‌پردازد. درستی و نادرستی امور، شناخت امور خیر و شر، و بازشناسی فضایل، مسائل بنیادین اخلاق را تشکیل می‌دهند. پرسش از این مسائل بنیادین، منجر به شکل‌گیری دو حوزه نظری می‌شود: فرا اخلاق و اخلاق هنجاری؛ فلسفه اخلاق این دو حوزه را شامل می‌شود.



فلسفه اخلاق، یکی از رویکردهای علم اخلاق است و بدون در نظر گرفتن نقش و اهمیت آن، و پیش کشیدن سؤالاتی که این حوزه از فلسفه، مطرح می‌کند، نمی‌توان فهم کاملی از اخلاق و اخلاقیات، کسب کرد. نهایتاً فلسفه اخلاق در شرایط بحرانی یا فوری بیش از دیگر علوم انتزاعی به دادمان نخواهد رسید اما مطمئناً اصول و مسائل اخلاقی که توسط فلسفه اخلاق مورد بررسی قرار می‌گیرند می‌توانند به صورت پیش‌بینی بسیار از رخدادها را ممکن یا غیرممکن سازند. به این معنا که ساختار شکل گرفته اخلاقی پیرامون ما (به عنوان دستاورد اندیشه و فلسفه اخلاق)، رخ دادن امور را از صافی اخلاقیات حاکم رد می‌کند و در نتیجه شناخت این محیط اخلاقی به ما در تصمیم‌گیری‌های موقعی مان کمک فراوان خواهد رساند.

با این تعریف که ارائه شد باید به این نکته اذعان داشت که اندیشمندان و صاحب نظران تعاریف متعددی برای علم اخلاق ارائه داده‌اند و این تعاریف در جزئیات با هم اختلاف دارند. به هر روی کتابهای متعددی هم در زمینه اخلاق و فلسفه اخلاق در ایران منتشر شده که بسیاری از آنها قابل توجه و تامل هستند که می‌توان به درس‌های فلسفه اخلاق اثر ایمانوئل کانت، درآمدی به فلسفه اخلاق اثر آر. اف. اتکینسون، فلسفه اخلاق اثر جیمز ریچلز اشاره کرد.

به تازگی کتاب سه جلدی «تاریخ فلسفه اخلاق» [The Oxford handbook of the history of ethics] که ویراسته راجر کریسپ، استاد بازنشسته دانشگاه آکسفورد، است توسط گروهی از مترجمان و با سرویراستاری محسن جوادی، پژوهشگر فلسفه اخلاق و استاد دانشگاه قم، توسط انتشارات هرمس منتشر شده است. این کتاب ارزشمند که در 1420 صفحه گردآوری و ترجمه شده را می‌توان اثری مهم و راهنما برای علاقه مندان به حوزه اخلاق و فلسفه اخلاق برشمارد. راجر کریسپ که پژوهشگر و استاد فلسفه‌ی دانشگاه آکسفورد است از سال 1979 فعالیتهای علمی خود را در دانشگاه آغاز کرد و پژوهش‌هایش عمدتاً در حوزه‌ی اخلاق به خصوص اخلاق هنجاری و اخلاق عملی است. او در پیشگفتار کوتاهش بر این کتاب می‌گوید در اصل این اثر تاریخ اندیشه‌های اخلاقی یا همان تلاش عقلانی عالمان برای یافتن پاسخ به پرسش اصلیِ اخلاق یعنی «چگونه باید زیست» است. اما مقاله‌ها به گونه‌ای نوشته شده‌اند که تا حد ممکن به حیطه‌ی کار تخصصیِ فلسفه‌ی اخلاق یعنی ارزیابی و نقد دیدگاه‌های اخلاقیِ فیلسوفان در موضوعات مختلف هم مربوط‌ اند. به‌گفته‌ی وی، تلاش شده است تا در گزارش اندیشه‌ی اخلاقیِ گذشتگان و ارزیابی و نقد آن‌ها تا حد ممکن ربط و نسبت آن‌ها با اندیشه‌ی امروزیِ اخلاق دیده شود.

به هر حال، انتشارات آکسفورد از سال‌ها پیش مجموعه‌ای با پیش‌عنوان هندبوک (دستنامه) در موضوعات مختلف منتشر می‌کند که از شهرت و اعتبار علمی زیادی برخوردار است. هدف از نشر این کتاب‌ها در دسترس قرار دادن پژوهش‌های قابل استناد و نیز به‌ روز در موضوعی خاص است و مخاطبان اصلیِ آن‌ها استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی‌اند. تاکنون بیش از هزار مورد از این هندبوک‌ها منتشر شده که ده‌ها مورد مربوط به فلسفه است و در این میان کتاب حاضر درباره‌ی تاریخ فلسفه‌ی اخلاق است که ما در نظر داریم نگاهی اجمالی به این اثر داشته باشیم.

کتاب در دو بخش نظم و نسق یافته است. ۲۸ مقاله‌ی اول که بخش عمده‌ی کتاب را تشکیل می‌دهند به کلیت اندیشه‌ی یک متفکر یا جریان می‌پردازند و همه‌ی موضوع‌های مهم اخلاقی را که در آثار آن نویسنده یا آن جریان وجود دارد مطرح می‌کنند. ترجمه‌ی فارسی این بخش در دو جلد نخست تقدیم خوانندگان می‌شود. اما ۱۱ مقاله‌ی پایانی به تطوّرات یک موضوع اخلاقی مانند اراده‌ی آزاد مطابق با توالی تاریخی آن می‌پردازند که در جلد سوم عرضه می‌شوند.

تاریخ اندیشه فلسفی اخلاقی یا به اختصار همان فلسفه اخلاق همیشه مورد توجه بوده و معمولا در لابه لای تاریخ کلی فلسفه از آن صحبت به میان آمده است. اکثر کتابهای تاریخ فلسفه ضمن گزارش اندیشه فیلسوفان به فلسفه اخلاق آنها هم نظر داشته اند. اما باید توجه داشت که تاریخ نویسی حتی آنجا که بیان رویدادهای عادی است همیشه کاری است گزینشی و تفسیری؛ چه رسد آنجا که صحبت از تاریخ اندیشه است. این کتاب شرح زندگی فیلسوفان و عالمان اخلاق نیست، که البته چنین شرذح‌هایی هم بسیار نکته آموز خواهد بود، بلکه شرح اندیشه آنها است و البته صحبت از اندیشه‌ها و باورهای اخلاقی یک فرد تا حد زیادی می‌تواند شرح زندگانی او و حتی جامعه هم عصر وی نیز باشد. زیرا اخلاق معمولا از عمل و نوع زیست فرد جدا نیست و از این رو تاریخ فلسفه اخلاق را می‌توان دریچه ای به شناخت زندگی مردمان عصر مورد بحث هم دانست. طبعا هر کسی که درصدد نگارش یا تدوین مجموعه مقالاتی درباره تاریخ فلسفه اخلاق باشد بر حسب اولویتی که اندیشه یک فرد یا موضوعی خاص در ذهن او دارد چچینش و نظر و نسق خاصی به اثر خود می‌دهد.

سرویراستار ترجمه فارسی این کتاب سه جلدی درباره کریسپ و نوع نگاه اش به انتخاب مقالات نوشته است: کریسپ خود از برجسته ترین دانشوران اخلاق است و گزینش هایش بی حساب و گزاف نیست. وی آثار فراوانی در موضوعات مختلف اخلاق نگاشته است و به ویژه آشنایی عمیقی با متفکران انگلیسی مانند میل و سیجویک دارد. ویرایش کتاب‌های زیادی از جمله اخلاق نیکوماخوس ارسطو را هم در کارنامه خود دارد. اهمیت کار او به ویژه در ویرایش این کتاب مربوط می‌شود به گزینش مدخلهای مناسب و انتخاب نویسندگان سرشناس. وی هم اندیشه کسانی را مطرح کرده است که شاید در تاریخ اندیشه اخلاقی کمتر دیده شده اند اما حق آنها بسی بیشتر بوده است مانند جوزف باتلر، و هم نویسندگان سرشناس و متخصص در هر موضوع را برای نوشتن مقاله مربوطه برگزیده است. البته بی تردید هممه نویسندگان جایگاه یکسانی ندارند اما در مجموع افرادی صاححب نظر درباره موضوع انتخابی هستند. در برخی مقاله‌های این کتاب به نکات جالبی درباره اندیشه کسانی مانند لایب نیتس و دکارت بر می‌خوریم، از این جهت که قبلا با اندیشه‌های متافیزیکی آنها و تاثیر ژرفی که بر اندیشه دیگران داشته اند آشنا بوده ایم اما از اندیشه‌های اخلاقی آنها عمق نفوذشان در دیگران کمتر خبر داشته ایم و اینک در این کتاب این اندیشه‌ها در دسترس است. گمان می‌کنم خواننده کتاب این شانس را دارد که در متنی فارسی و روان اما دقیق به اندیشه اخلاقی غرب از بدو تولد در یونان تا دوره معاصر نگاهی از درون بیندازد، نگاهی که شاید با این سهولت و عمق در جای دیگری امکان پذیر نباشد.

راجر کریسپ در این کتاب چهار مسئله از مهمترین موضوعات اخلاقی که در تاریخ فلسفه اخلاق همواره مورد توجه بوده اند اشاره دارد و آنها عبارتند از: نیاز توجیه التزام اخلاقی به ویژه با توجه به چالش خودگرایی، فهم فضیلت و روان شناسی اخلاق، فهم ماهیت اندیشه و زبان اخلاقی، نظم و نسق دادن به اصول خاص اخلاقی و دفاع از آنها.

درباب کتاب باید به این نکته اشاره کرد که مقالات این اثر سه جلدی به مباحث فلسفه اخلاق در غرب اکتفا شده و از هیچ متفکر اخلاقی در جهان اسلام به طور کلی شرق اسمی و رسمی نیست. بر این اسا سرویراستار ترجمه فارسی این کتاب زبان به گله و شکوه گشوده و نوشته است: شاید بیشتر جای گله از اندیشمندان مسلمان باشد که چرا به تاریخ اندیشه عقلانی در جهان اسلام به ویژه فلسفه اخلاق در میان مسلمانان کمتر پرداخته اند تا حدی که موجب شکل گیری این گمان در ذهن برخی شده است که اندیشه اخلاقی و سیاسی در جهان اسلام منحط شده و از دوره ای به بعد از زایش باز مانده است. این غفلت از تاریخ اندیشه ورزی اخلاقی مسلمانان صرفا بی توجهی به میراث گذشته نیست بلکه انقطاع از زنجیره ای از استدلال‌های فلسفی اخلاقی و سیاسی است که بنه عقلانی اندیشه ورزی عملی ما را با مشکل مواجه کرده و موجب آسیب پذیری بیشتر ما در دفاع از آموزه‌های ارزشی دینی هم شده است.

در پایان باید به این نکته تاکید کرد که این اثر ارزشمند که با تلاش و کوشش جدی بسیاری از مترجمان متخصص فراهم شده قابل توجه و تامل است و علاوه بر آنکه برای آشنایی عموم علاقمندان به تاملات عمومی اخلاقی عقلانی سودمند است می‌تواند متن درسی برای دانشجویان فلسفه و فلسفه اخلاق باشد.