15 اردیبهشت روز بزرگداشت شیخ صدوق است. به همین مناسبت در گزارشی به معرفی چند کتاب مهم در روایت زندگی و شرح منظومه فکری این متفکر برجسته شیعی پرداخته‌ایم.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: شیخ صدوق از مهم‌ترین و اثرگذارترین فقها و محدثان شیعه است و نماینده برجسته مکتب حدیثی قم در قرن چهارم هجری.
محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به صدوق، احتمالاً به سال ۳۰۵ هجری، همزمان با آغاز نیابت حسین بن روح نوبختی، نایب سوم حضرت ولیعصر (عج) در قم به دنیا آمده است. پدرش علی بن حسین مشهور به صدوق اول، معاصر حضرت امام حسن عسکری (ع) بود و از بزرگان حدیث در زمان حیات خویش در قم المقدسه به شمار می‌رفت. او با وجود مرجعیت و جایگاه علمی، اما از طریق دکه‌ای که در بازار قم داشت، امور اقتصادی زندگی خویش را تأمین کرد و ساعاتی نیز به تدریس می‌پرداخت. شیخ طوسی رساله‌ها و کتب مختلفی را به صدوق اول منتسب کرده است. نقل است که ایشان از جناب حسین بن روح درخواست می‌کند تا از حضرت ولیعصر (عج) بخواهد تا دعایی فرموده و ایشان صاحب فرزند پسر شوند و بر اثر دعای حضرت شیخ صدوق به دنیا آمد.
شیخ صدوق از محضر پدر و تنی چند دیگر از مشایخ مکتب قم علم اندوزی کرد و در سن ۲۰ سالگی به جایگاه والایی در زمینه حدیث رسید. دوران زندگی وی مصادف شد با حکومت سلسله آل بویه که شیعی مذهب بودند. به همین دلیل او توانست با فراغ خاطر با نگاهی انتقادی به حدیث بپردازد و سعی در پالایش احادیث کند. شیخ همچنین در این راستا به شهرهای متعددی نیز مسافرت کرد. از برجسته‌ترین شاگردان او می‌توان به این شخصیت‌ها اشاره کرد: سیدمرتضی علم الهدی، از مشهورترین متکلمان و فقیهان مکتب امامیه، شیخ مفید، علی بن احمد بن عباس نجاشی، هارون بن موسی، علی بن محمد بن علی خزاز قمی رازی و...
شیخ تالیفات فراوانی نیز از خود به یادگار گذاشت. مشهورترین اثر او شاید «من لایحضره الفقیه» باشد که یکی از کتب اربعه شیعه است. این کتاب شامل بیش از چهار هزار حدیث در فقه و حلال و حرام و قوانین و مقررات شرع است. این احادیث در ۶ دفتر گردآوری شده به نحوی که تمام موضوعات و ابواب فقه از طهارت تا دیات را دربر می‌گیرد. بزرگان بسیاری از جمله شهید ثانی، مجلسی پدر و پسر، شیخ بهایی، ملأ صالح مازندرانی و… این کتاب عظیم را شرح کرده‌اند.
«کمال الدین و اتمام النعمه»، «عیون الاخبار الرضا»، «توحید»، «الامالی»، «اثبات ولایت علی (ع)»، «صفات الشیعه»، «معانی الاخبار»، «الخصال الممدوحه و المذمومه»، «الهدایه فی الاصول والفقه»، «علل الشرایع» و… از دیگر تالیفات مهم این دانشمند برجسته مکتب امامیه است.
به طور کل شخصیت و سیر زندگی شیخ صدوق جذاب است و قابلیت تبدیل به رمان و همچنین آثار نمایشی را دارد. با این اوصاف اما اهالی ادبیات و هنر کمتر به این شخصیت برجسته توجه کرده‌اند. در ادامه چند کتاب در موضوع زندگینامه شیخ صدوق به مخاطبان معرفی می‌شوند. هرچند انتخاب و معرفی این کتاب‌ها به سلیقه شخصی راقم این سطور باز می‌گردد، اما یک ویژگی مشترک دارند و آن زبان ساده در روایت زندگی و شرح نظام فکری شیخ است.
زندگینامه‌های شیخ صدوق
«شیخ صدوق» به کوشش فوزیه جوانمردی و ناظم عزیزی. این کتاب دهمین مجلد از مجموعه مفاخر و مشاهیر ایران و اسلام انتشارات منشور سمیر است که برای نخستین بار به سال ۱۳۹۶ با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۱۴۴ صفحه و بهای ۱۵ هزار تومان منتشر شده است.
کتاب پنج فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «عصر شیخ صدوق»، «زندگینامه شیخ صدوق»، «مقام علمی و جامعیت دینی شیخ صدوق»، «تالیفات و تحلیل آثار علمی شیخ صدوق» و «کتابشناسی شیخ صدوق». این کتاب از بهترین پژوهش‌های جامع درباره زندگی و آثار شیخ صدوق است که تمامی جوانب مربوط به زندگی و آثار ایشان را دربر می‌گیرد. نویسندگان حتی از کتابشناسی ترجمه‌های آثار شیخ به فارسی هم دریغ نکرده‌اند.
«در یتیم ری: زندگینامه داستانی محمد بن علی بن بابویه، ملقب به شیخ صدوق» نوشته محمد رضا اصلانی برای نخستین بار سال گذشته (۱۳۹۸) با شمارگان هزار نسخه، ۱۸۸ صفحه و بهای ۱۳,۵۰۰ تومان توسط انتشارات انجمن قلم ایرانیان امروز منتشر شد. این کتاب زندگینامه داستانی شیخ است و زبانی به شدت ساده و روان دارد.
«شیخ صدوق» سی‌وششمین مجلد از مجموعه جیبی «آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران» نوشته علی اکبر ولایتی است. این کتاب برای نخستین بار سال ۱۳۹۱ با شمارگان سه هزار نسخه، ۲۵۶ صفحه و بهای سه هزار و ۶۰۰ تومان توسط شرکت سهامی کتاب‌های جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر منتشر شد.
ولایتی در این کتاب ابتدا ضمن بررسی اوضاع اجتماعی و دینی عصر «شیخ صدوق» به روایت زندگینامه او پرداخته و استادان و شاگردانش را معرّفی کرده است. سپس مقام علمی و جامعیت دینی شیخ صدوق را مورد مطالعه قرار داده و تألیفات و آثار علمی‌اش را تحلیل می‌کند. کتابشناسی «شیخ صدوق» بحث فصل دیگر این کتاب است و در نهایت نیز نمونه‌هایی از روایات شیخ به مخاطبان ارائه می‌شود.
«محدث صادق: مروری بر زندگی و آثار شیخ صدوق» نوشته مجید معارف که برای نخستین بار به سال ۱۳۸۹ با شمارگان دو هزار نسخه، ۱۹۲ صفحه و بهای ۳,۲۵۰ تومان توسط انتشارات همشهری در دسترس مخاطبان قرار گرفت. کتاب شرح زندگانی، آثار و خدمات این عالم برجسته شیعی است. معارف در این کتاب تلاش کرده تا با استفاده از مدارک و اسناد تاریخی، شخصیت شیخ را از زوایای گوناگون به عنوان محدث، فقیه، متکلم مفسر و مورخ بررسی کند. زبان این کتاب نیز ساده و همه‌فهم است.
«ابن بابویه» از مجموعه کتابچه‌های مصور در معرفی مفاخر و مشاهیر انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری طاهر، که به سال ۱۳۹۱ با شمارگان هزار نسخه، ۱۶ صفحه و بهای ۲۰ هزار تومان منتشر شده است. فرید قاسملو و علیرضا توکلی بینا این کتاب را تهیه و تدوین کرده‌اند.
زندگینامه پدر شیخ صدوق
خوشبختانه کتابی درباره زندگی پدر شیخ صدوق نیز منتشر شده است. این کتاب با عنوان «زندگینامه علی بن بابویه قمی» به قلم جمعی از نویسندگان برای نخستین بار سال ۱۳۸۴ با شمارگان دو هزار نسخه، ۹۶ صفحه و بهای ۵۵۰ تومان توسط انتشارات انتظار سبز منتشر شده است.
کتاب چهار فصل دارد که عناوین آنها به ترتیب از این قرار است: «آشنایی با شخصیت علی بن بابویه قمی (به همراه ذکر صالحان و انواع رحمت الهی)»، «عصر غیبت امام زمان»، «توقیع امام حسن عسکری به علی بن بابویه» و «کرامات».
