کتاب «شهید جاوید» از نظر کتابشناختی، مطالعات عاشورا و مطالعات تاریخ معاصر اثر مهمی است. «شهید جاوید» جنجالی‌ترین، پرمناقشه‌ترین و مهم‌ترین کتابی است که در دوره معاصر به زبان فارسی نوشته شده و شاید کتاب دیگری را نتوان سراغ گرفت که بیش از 20 کتاب در نقد آن نوشته و در یک بازه سلسله مباحثی را سبب شده باشد.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا؛ محسن حسام مظاهری شب گذشته طی نشستی مجازی از سلسله نشست‌های شب‌های خیمه به بررسی کتاب «شهید جاوید» نوشته نعمت‌الله صالحی نجف آبادی پرداخت و گفت: این کتاب نیم قرن از زمان انتشارش می‌گذرد و به چند دلیل اثر مهمی است؛ این کتاب از نظر کتابشناختی، مطالعات عاشورا و مطالعات تاریخ معاصر اثر مهمی است. شهید جاوید جنجالی‌ترین، پرمناقشه‌ترین و مهم‌ترین کتابی است که در دوره معاصر به زبان فارسی نوشته شده و شاید کتاب دیگری را نتوان سراغ گرفت که بیش از 20 کتاب در نقد آن نوشته و در یک بازه سلسله مباحثی را سبب شده باشد.
او ادامه داد: این کتاب بعد از انتشار با حواشی و مخالفت‌هایی مواجه شد و رساله‌ها و کتاب‌هایی در نقد آن نوشته شده است. از نظر مطالعات عاشورا کتاب مهمی است؛ چون این اثر نخستین کتابی است که از نظر هدف‌شناسی به مساله عاشورا توجه کرد. تا پیش از این عمده کتاب‌هایی که در این باره نوشته شده در سطح تحلیل و بیان روایت باقی ماندند و هیچ کدام نخواستند هدف امام را مورد بررسی قرار دهند.
او با بیان اینکه کتاب شهید جاوید مستقلا به مساله هدف‌شناسی عاشورا ورود می‌کند افزود: از حیث مطالعات عاشورا مخالفت‌هایی که این کتاب ایجاد کرد زمینه‌ساز نگارش و کتاب‌های متنوعی از آثار عاشورایی بعد از خودش شد و تحقیق درباره عاشورا مدیون این اثر است. کتاب‌های پس از آن نتوانسته‌اند از این اثر به سادگی عبور کنند و به نقد یا تایید نظریه این کتاب مجبور شدند.
این محقق دینی درباره اهمیت این اثر از حیث مطالعات تاریخ معاصر عنوان کرد: حواشی انتشار این کتاب در آن زمان خاص و در آن جامعه مذهبی موجب تغییر و تحوالات اجتماعی در آن زمان می‌شود. اگر محققی بخواهد درباره تحولات اواخر دهه 40 و 50 تحقیق کند ناگزیر است به این کتاب و حواشی آن توجه کند. حواشی کتاب شهید جاوید می‌تواند به تغییرات جریان مذهبی و اسلام سیاسی در آن برهه تاریخی و در آستانه انقلاب به کمک کند و در واقع مطالعه انقلاب بدون توجه به این حواشی مفید نخواهد بود.
او سخنان خود را در چهار بخش تنظیم کرد و در بخش نخست به زمینه‌های انتشار این کتاب پرداخت و گفت: وقتی درباره این اثر سخن می‌گوییم باید درباره زمینه تاریخی این اثر صحبت کنیم و بدون شناخت از این موضوع فهم ما از شهید جا.وید کامل نخواهد بود.
مظاهری افزود: شهید جاوید فقط در همان زمانی که چاپ شد امکان ظهور داشت و این کتاب متعلق به یک مقطع تاریخی مشخص است که به ویژگی‌های جامعه مذهبی در آن دوره مرتبط است. کتاب در آبان 1349 منتشر شد و نویسنده اشاره می‌کند که هفت سال تحقیق و نگارش آن طول کشیده است. یعنی این کتاب بعد از وقایع سال 1342 کار نگارشش شروع می‌شود که سال پر التهابی در فضای مذهبی است. از سوی دیگر این هفت سالی هم کتاب نوشته می‌شود سال‌هایی مهمی از نظر تغییرات مذهبی است. در این مقطع جریانات مذهبی و سیاسی و حوزوی در حال پوست انداختن هستند.
به گفته او، ما در این مقطع شاهد ظهور نسل جدیدی از موسسات تبلیغ دینی در دهه 40 هستیم. با وجود تنوع گفتمانی و جریانی، این موسسات در نقد روش‌های سنتی تبلیغ دینی با هم دیگر مشترک هستند و مخاطبشان هم نسل جوان هستند و در واقع می خواهند به شبهات این نسل پاسخ بگویند. در ادامه نسل جدید نویسندگان مذهبی و حوزوی ظهور پیدا می‌کنند و نشریه مکتب اسلام و برخی ناشران نهادهایی هستند که نویسندگانی حوزوی را به جامعه معرفی می‌کنند که در حوزه‌های متنوع برای نسل جدید می‌نویسند.
مظاهری با بیان اینکه در دهه 40 ما شاهد رشد اسلام سیاسی و گرایش‌های سیاسی در حوزه علمیه هستیم عنوان کرد: بعد ار مرحوم بروجردی سیاست دولت در برخورد با روحانیت و البته مراجع حوزوی تغییر می‌کند و آنها وارد کنش سیاسی مستقیم می‌شوند. از سوی دیگر ادبیات سیاسی در حوزه رشد می‌کند و از سال 1344 به بعد این ادبیات با ظهور امام خمینی(ره) پر رنگ‌تر می‌شود. از سوی دیگر بحث ترجمه آثاری مرتبط با اخوان المسلمین مانند سید قطب و ... از سوی جریانی سیاسی در حوزه شروع می‌شود.
به گفته او، رقابت بین جریان‌های سیاسی و غیر سیاسی در حوزه در این دوره آغاز می‌شود و هر چه به آخر دهه 40 می‌رسیم این رقابت‌ها بیشتر می‌شود. انتشار برخی آثار در این دوره چالش‌هایی ایجاد می‌کند. گروه ولایتی در این دوره ظهور یافته و تقابل با شریعتی و برقعی پیدا می‌کند و همچنین در برابر کتاب شهید جاوید هم موضع می‌گیرند. این کتاب در بزنگاه اوج برخی از این چالش‌ها منتشر شد.
او با اشاره به بیوگرافی صالحی نجف آبادی نویسنده کتاب شهید جاوید گفت: او در نجف آباد و در حوزه اصفهان تحصیلات دینی خود را ادامه می‌دهد و بعد برای ادامه تحصیل به قم می‌آید. از ویژگی‌های او می‌توان به چند مورد اشاره کرد: او به شدت شخصیت مستقلی است و استقلال رای و فکر دارد و انسان مقلدی نیست. او خیلی اوقات بر خلاف قول‌های مشهور ورود می‌کند. زبان تند و گزنده‌ای در آثارش دارد و بی‌پروا موضع می‌گیرد. در رویکردهای محتوایی نگاه عقلی و استدلالی دارد. او برای خودش جایگاه اصلاح گرایی در تشیع برخوردار است و او در کنار مرتضی مطهری قرار دارد و آثارش هم در راستای پیراستن فرهنگ شیعی از خرافات است. به طور مثال از احادیث خیالی در مجمع البیان می‌نویسد.
مظاهری در ادامه با اشاره به اینکه پیش از اینکه کتاب شهید جاوید از او منتشر شود، دو مقاله جنجالی‌اش چاپ شده است گفت: او در مقاله‌ای به بررسی حدیث کساء می‌پردازد و در مقاله دیگری در نشریه مکتب اسلام درباره این می‌نویسد که آیا حضرت علی (ع) قاتل خود را بیدار می‌کند؟ بنابراین کتاب شهید جاوید مرتبط با رویکرد اصلاح گرایانه صالحی نجف آبادی است و امام شناسی او عقلانی است.
او با بیان اینکه صالحی نجف آبادی طرح کتاب شهید جاوید را در فروردین سال 1347 برای نخستین بار در انجمن اسلامی مهندسین بیان می‌کند یادآور شد: در همان جلسه مباحث او با استقبال مواجه می‌شود و مهندس بازرگان به او پیشنهاد می‌کند که این مباحث را مدون کند. قبل از این کتاب هم باز در بین فضلا کسانی بودند که از مباحث این اثر مطلع بودند و آن را تایید می‌کنند. از سوی دیگر آیت‌الله منتظری و مشکینی هم بر این کتاب تقریظ می‌نویسند و این دو تقریظ در چاپ کتاب آورده می‌شود.
مظاهری در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه مولف کتاب در زمان نشر این کتاب با روشنفکران دینی حشر و نشر دارد و از نزدیکان امام خمینی(ره) محسوب می‌شود افزود: صالحی نجف آبادی به همراه برخی از فضلای دیگر بیانیه‌ای در تایید مرجعیت امام خمینی(ره) می‌نویسند و بعد از فوت آیت‌الله حکیم هم باز هم ایشان به همراه دیگران بیانیه‌ای درباره تایید مرجعیت امام خمینی(ره) صادر می‌کنند.
او با بیان اینکه موضوع کتاب شناخت هدف قیام امام حسین(ع) و زمینه‌های آن است عنوان کرد: کتاب در پنج بخش تنظیم شده است و صالحی نجف آبادی تاکید می‌کند به این قیام رویکرد استدلالی و عقلانی دارد و روی کتاب هم عبارت «یک تحقیق عمیق» ذکر شده است. او تاکید می‌کند با برخی از روایت‌های اهل تسنن درباره قیام امام حسین(ع) مرزکشی دارد و از جمله آن می‌توان به تحلیل ابوبکر و ابن خلدون درباره اشاره کرد.
به گفته مظاهری، در دیدگاه تشیع هم رویکردهای مختلفی درباره هدف قیام بیان شده است که برخی مانند شریعتی هدف امام را استراتژی شهادت بیان می‌کند. مولف تاکید می‌کند با این رویکردها هم زاویه دارد و معتقد است که امام حرکت نکرده است برای اینکه شهید شود. مولف از دو مقتل «ابی مخنف» و هشام کلبی برای این کتاب استفاده می‌کند. او با اعتماد به تاریخ طبری از این مقاتل ذکر می‌کند چون اصل مقاتل برای ما موجود نیست.
او تاکید کرد: انتخاب صالحی نجف آبادی برای این منابع هوشمندانه است و با ذائقه تاریخی او کاملا هماهنگ است. مقتل ابومخنف با عقل روزمره همخوان است و بعد فرابشری ندارد. روایت‌هایی که از این مقتل بیان می‌شود کاملا واقع‌گرایانه است.
مظاهری با تاکید بر اینکه یکی از امتیازات کتاب شهید جاوید این است که برای قیام امام حسین(ع) مراتب قائل است گفت: او می‌گوید در حرکت امام با توجه به مراحل مختلف اهداف متعددی داشته است به هر حال حرکت امام حسین(ع) چندین ماه طول کشیده است و امام به عنوان یک رهبر سیاسی مدام در حال رصد تحولات است و هر چه پیش می‌رود متناسب با این تغییرات اهدافش تغییر می‌کند.
به گفته او، مولف کتاب معتقد است امام چهار مرحله را در قیام خود داشته است و در هر مرحله امام بنا به مسائلی که به وجود می‌آید استراتژی‌های جدیدی را تبیین می‌کند. تحلیل‌هایی که در این کتاب ارائه می‌شود چالش‌هایی را درباره علم امام پدید می آورد. او منکر علم امام نیست منتها دو تعبیر از علم امام ارائه می‌کند؛ نخست تعبیر اکثریت علماست که می‌گوید علم امام از جنس خدا و موهبتی است. دوم اینکه امام علم دارد اما علم تفسیری است بدین معنی که امام می‌داند که شهید می‌شود، اما نمی دانسته که کجا و چه مکانی شهید می‌شود.
این مولف دینی بیان کرد: برخی به این رویکرد دوم پاسخ دادند از جمله علامه طباطبایی که معتقد است امام علم دارد اما نمی‌تواند از آن استفاده کند که البته این رویکرد به لحاظ عقلانی منطقی نیست. صالحی نجف آبادی معتقد است که این نگاه هم منافاتی با دیدگاه او در کتاب ندارد. به هر حال مولف کتاب معتقد است او مدون این نظریه نیست و شیخ طوسی، شیخ مفید و شیخ مرتضی قبلا این نظر را دادند که امام به قصد شهادت به کربلا نرفت بلکه می‌خواست با همراهی یارانش به مخالفت یزید بروند.
او با اشاره به اینکه کتاب جاذبه‌ای هم دارد یادآور شد: اگرچه مساله علم امام مخالفان بسیاری برای کتاب به همراه آورد اما کتاب در مقطعی نوشته شد که بدنه سیاسی مسلمان به چنین مانیفست حکومت اسلامی نیاز داشت و از این منظر برای مخاطبانش جاذبه داشت بنابراین ادبیات سیاسی کتاب «شهید جاوید» به شدت به روز است و مفاهیمی مانند دیکتاتوری، استبداد و ... که تعابیر متاخری هستند در این اثر فراوان هستند.
مظاهری گفت: این کتاب در اوج مباحث ولایی و مباحثی که بین گروه‌های مذهبی در جریان بود و در واقع در اوج سیاسی شدن و برجسته شدن شکاف‌ها منتشر می‌شود و حواشی را موجب می‌شود. برخی از نخبگان بیرون از مساله از این کتاب استقبال می‌کنند و افرادی مانند حمید عنایت درباره آن می‌نویسند.
به گفته او، مساله علم امام، کسانی که بر کتاب تقریظ نوشتند و نیز خود محتوای کتاب باعث حواشی وارد شده بر این کتاب می‌شود. محور جریانات قم با محور آیت‌الله گلپایگانی سرشاخه مخالفان با این کتاب هستند و از سوی دیگر در اصفهان نیز برخی مخالفان علیه کتاب نقد می‌نویسند. بنابراین مجموعه‌ای از کتاب‌ها و ردیات تحقیقی بر «شهید جاوید» نوشته می‌شوند. البته صالحی نجف آبادی تلاش می‌کند که به انتقادات وارده به این کتاب پاسخ‌های تند و گزنده‌ای بدهد و در کتاب «عصای موسی» و «نگاهی به حماسه حسینی» پاسخ‌هایی به برخی از این نقدها نگاشته است. همین موضوع روان‌شناختی هم در زیاد شدن حواشی بی تاثیر نبوده است.
مظاهری در پایان گفت: فضای پس از انتشار این کتاب از سوی مخالفان و موافقان کتاب بیش از حد احساسی و هیجانی می‌شود و برخی از مراجع درباره این کتاب فتوا صادر می‌کنند. با پیروزی انقلاب فصل جدیدی درباره این کتاب آغاز می‌شود و برخی از رخدادهای پس از انقلاب را می‌توان ریشه‌هایش را در مخالفت‌های مطرح شده با کتاب «شهید جاوید» پیگیری کرد. مولف کتاب تا پایان عمرش به دلیل همان زبان صریح و گزنده خود مواضع متفاوتی را در پیش می‌گیرد و به نوعی منزوی می‌شود. پس از انقلاب این کتاب از آن هیجانات دور شد و شاید به نوعی به تاریخ پیوست و شاید همین امروز کسی کمتر حامی نظر مولف آن درباره واقعه عاشورا باشد. اگرچند کتاب را درباره تئوریزه کردن حکومت اسلامی تاثیرگذار بدانیم «شهید جاوید» بی‌گمان یکی از آن‌هاست.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
