کتاب «زمین در اقتصاد اسلامی» به تبیین نظام بهرهبرداری از زمین به عنوان یکی از خرده‌نظام‌های نظام اقتصادی اسلامی پرداخته است.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، کتاب «زمین در اقتصاد اسلامی» تالیف سعید فراهانی‌فرد و محسن رضایی صدرآبادی از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در 340 صفحه با شمارگان 300 نسخه و قیمت 53 هزار تومان منتشر شده است.
این کتاب در هشت فصل مباحثی مانند «نظام‌های بهرهبرداری از اراضی»، «مالکیت زمین در اسلام»، «بررسی فقهی بهرهبرداری از زمین»، «تبیین مولفه‌های اساسی نظام بهره برداری از زمین»، «بازار زمین»، «مالکیت و بهره برداری از زمین در ایران» را مورد بررسی قرار داده است.
در مقدمه این کتاب آمده است: «زمین یکی از اساسی‌ترین منابع طبیعی است که به عنوان عامل تولید در بخش‌های مختلف اقتصاد موثر است. امروزه زمین علاوه بر نقش اصلی خود، به علت محدودیت عرضه آن و شرایط خاص اقتصادی در برخی کشورها و از جمله در کشور ایران، ماهیت دارایی نیز پیدا کرده است و به عنوان کالایی بادوام برای حفظ ارزش پول و نیز به منظور فعالیت‌های سوداگرانه مورد تقاضا قرار می‌گیرد؛ همچنین زمین از منابعی نیست که با مصرف آن تمام شود. به همین سبب نمی‌توان آن را در چارچوب منابع فناپذیر طبقه‌بندی کرد. با وجود این به علت محدودیت آن با منابع تجدیدپذیر همانند جنگل‌ها و ماهی‌ها نیز تفاوت ماهوی دارد.»
نویسندگان دو ویژگی برای زمین قائل هستند که این دو ویژگی عبارتند: «از طرف دیگر دو ویژگی زمین، آن را از دیگر کالاها ممتاز کرده است. ویژگی اول ناهمگن بودن انواع زمین است. زمین‌ها هم از جهت قرارگرفتن در مناطق مختلف جغرافیایی(شهر، روستا، نزدیک بودن به بازار و مناطق تجاری، در دسترس بودن راه‌های مبادلاتی و مانند آن و نیز از جهت حاصل‌خیزی و برخورداری از آب و ..) نامتجانس هستند و به همین سبب از عرضه و تقاضا و به تبع آن از بازاری خاص برخوردارند.
ویژگی دوم زمین دوام آن است. زمین را از جمله کالاهای بادوام طبقه‌بندی می‌کنند. این ویژگی در عرضه آن تأثیر خاصی دارد، زیرا این کالا با مصرف آن تمام نمی‌شود. همچنین کاربرهای مختلف زمین در بخش‌های مسکونی، کشاورزی، صنعتی و ... نیز ورود بخش دولتی و بخش خصوصی در بازار زمین، گستره بازار آن را متنوع و پیچیده کرده و به طور طبیعی بررسی تفصیلی بازار زمین و عوامل موثر در آن مطالعه درباره عرضه و تقاضای آن در هر یک از این بخش‌ها به طور جداگانه می‌طلبد.»
هدف کتاب بررسی فقهی مسئله زمین بیان شده است: «هدف کتاب تبیین نظام بهرهبرداری از زمین به عنوان یکی از خرده‌نظام‌های نظام اقتصادی اسلام است. برای این منظور لازم بود ابتدا موضع اسلام را درباره مالکیت و نیز بهرهبرداری از زمین تحت عنوان مباحث فقهی این دو مسئله بررسی کنیم و در ادامه با استفاده از آیات قرآن و روایات اهل بیت، هدف‌ها و مبانی نظام بهرهبرداری از اراضی را در اسلام تبیین کنیم. در پایان نیز به منظور میزان تحقق این نظام در اقتصاد ایران به بررسی وضعیت مالکیت و بهرهبرداری اراضی در ایران و آسیب‌شناسی قوانین موجود پرداخته‌ایم.»
در واقع سه فصل ابتدایی کتاب یعنی بررسی پیشینه، طبقه‌بندی انواع زمین، نظام بهرهبرداری از اراضی به عنوان مقدمه ورود به بحث آمده است. در فصل چهارم و پنجم به تبیین دیدگاه فقیهان و صاحب‌نظران اقتصاد اسلامی درباره مالکیت و بهرهبرداری از زمین در اسلام پرداخته شده است. در این فصول تلاش شده است علاوه بر تبیین فقهی مسئله سهم دولت و بخش خصوصی را در مالکیت و بهرهبرداری از این منبع خدادادی تبیین کرده و اثبات کنند که این نوع استفاده از زمین با مبانی و هدف‌های اقتصاد اسلامی مانند حفظ محیط زیست و عدالت بین‌نسلی سازگاری دارد.
در فصل ششم نویسندگان معتقدند یکی از ویژگی‌های اصلی این کتاب بررسی و تبیین هدف‌ها و مبانی مفروض در بهرهبرداری از زمین است و در همین راستا می‌گویند: «در فصل ششم، با بررسی آموزه‌های دینی به این نتیجه رسیده‌ایم که می‌توان رشد اقتصادی در کنار حفظ محیط زیست و عدالت بین‌نسلی و در یک تعبیر جامع توسعه پایدار را به عنوان هدف نظام بهرهبرداری دانست و اصولی مانند حاکمیت دولت، توانایی و تخصص، مصلحت عمومی و منع بهرهبرداری مسرفانه را به عنوان مبانی نظام شناسایی کنیم؛ اصولی که شاخص‌های روشنی برای سیاست‌گذاری کلان در حوزه بهرهبرداری از زمین را مهیا می‌کند.»
در فصل هفتم بحث بازار زمین و عرضه و تقاضای آن در اقتصاد اسلامی و ویژگی‌های آن مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل علیرغم شباهت‌های زیاد بازار زمین در اقتصاد اسلامی با اقتصاد متعارف، تفاوت‌هایی نیز با آن بازار دارد. از جمله در اقتصاد اسلامی، عرضه دولتی زمین پررنگ‌تر است و دولت از این طریق می‌تواند، جامعه را به سمت بهرهبرداری عادلانه (عدالت بین- نسلی و درون – نسلی) از زمین سوق دهد.
در این فصل درباره عرضه و تقاضا آمده است: «مفاهیم کشش عرضه و تقاضا در مسئله زمین، مفاهیمی بامعنا می‌باشند. درصد تغییرات عرضه (تقاضا) یک کالا نسبت به درصد تغییرات قیمت همان کالا را کشش عرضه (تقاضا) می‌نامند. شدت و ضعف کشش عرضه بستگی به عواملی همچون وجود جانشین، سهم کالا از سبد مصرفی و درآمد، تعداد کاربردهای کالا، مدت زمان ممکن برای واکنش و قیمت کالا می‌باشند. وجود کالاهای جانشین، بالا بودن سهم کالا از درآمد و سبد مصرفی، زیاد بودن موارد کاربرد، طولانی بودن زمان تصمیم‌گیری و بالا بردن قیمت کالا موجب بیشتر شدن کشش قیمتی می‌شود. کشش بیشتر بدین معناست که با افزایش قیمت، تقاضا به میزان زیادتری نسبت به آن واکنش می‌دهد....بازار زمین نیز عوامل خاص را در طرف تقاضا و طرف عرضه دارد که بر روی کشش تقاضا و کشش عرضه زمین تاثیر می‌گذارد.»
در فصل پایانی کتاب وضعیت زمین در اقتصاد ایران در آیینه تاریخ قبل و بعد از اسلام مطالعه شده و آسیب‌های موجود در قوانین و نهادهای مرتبط با زمین در دوران اخیر بررسی شده است.
در همین فصل که نتیجه‌گیری کتاب است آمده: «هدف اساسی در این کتاب تبیین نظام بهرهبرداری از زمین به عنوان یکی از خرده‌نظام‌های اقتصادی اسلام می‌باشد. برای این منظور لازم بود ابتدا موضع اسلام را درباره مالکیت و نیز بهرهبرداری از زمین تحت عنوان مباحث فقهی این دو مسئله بررسی کنیم و در ادامه با استفاده از آیات قرآن و روایات اهل بیت، هدف‌ها و مبانی نظام بهرهبرداری از زمین را کشف کرده تا بتوانیم مدل بهرهبرداری از اراضی را در اسلام تبیین کنیم. در پایان نیز به منظور میزان تحقق این نظام در اقتصاد ایران به بررسی وضعیت مالکیت و بهرهبرداری اراضی در ایران و آسیب‌شناسی قوانین موجود پرداخته‌ایم.»
در پشت جلد کتاب آمده است: «زمین یکی از نهادهای تولید است که با کاربری‌های مختلف در بخش‌های گوناگون اقتصاد دارای نقش موثر است. در اقتصاد ایران، زمین علاوه بر عامل تولید، به عنوان دارایی نیز به منظور حفظ قدرت خرید و فعالیت‌های سوداگرانه مورد استفاه قرار گرفته است. در این پژوهش، الگوی مالکیت و بهرهبرداری از زمین در نظام اقتصادی اسلام مورد کاوش قرار گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در اسلام با توجه به اصول و قواعد در مالکیت و بهرهبرداری از زمین می‌توان الگویی مناسب برای استفاده از این نعمت الهی طراحی نمود که عمل به آن موجب توسعه پایدار، حفظ محیط زیست و عدالت درون‌نسلی و برون‌نسلی شود.»
