استدلال‌های کواین در باب کل‌گرایی معنایی | الف


ویلارد ون اورمن کواین
[Willard Van Orman Quine] از منطق‌دانان و فیلسوفان وابسته به سنت تحلیلی است که فلسفه‌ی علم را به کنایه «فلسفه‌ی کافی» خطاب می‌کرد. نتایج نظرسنجی سال 2009 در بین فلاسفه تحلیلی، کواین را به عنوان پنجمین فیلسوف مهم در دو قرن گذشته نشان داد. در فلسفه، هیچ‌اِنگاری به معنای انکار معنی و ارزش برای هستی جهان است. کل‌گرایی یا اصالت کل نگرش و شیوه‌ی تفکری است که بر اساس آن تعیین و تبیین تمام صفات و ویژگی‌های سامانه‌ها تنها با مطالعه‌ی مؤلفه‌ها و اجزاء متشکل آنها میسر نمی‌شود. نیهیلیسمِ معنایی نیز که از مواضع پُرمناقشه‌ی هستی‌شناختی کواین محسوب می‌شود، با رویکردِ انتقادی او به معرفت‌شناسی و فلسفه زبان غرب توأم است. استدلال‌های یادگیری زبان مادری، عدم تعیین ترجمه، رد تمایز تحلیلی - ترکیبی و در یک کلام کل‌گراییِ معنایی به این موضع هستی‌شناختی منجر شده است؛ موضعی که به مباحث بسیاری بین کواین و فیلسوفان بزرگان معاصر دامن زده است.

حسین شقاقی نیهیلیسم معنایی

حسین شقاقی، عضو هیئت‌ علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، کتاب «نیهیلیسمِ معنایی» را با هدف بررسی انتقادی استدلال‌های کواین در باب کل‌گرایی معنایی بر اساس پایان‌نامه‌ی دکترای خود با راهنمایی ضیاء موحد استاد شناخته‌شده‌ی فلسفه و منطق دانشکده ادبیات دانشگاه تهران نوشته است. بر اساس ایده‌ی کل‌گرایی معنایی، محتوای زبانی را نمی‌توان میان یک‌به‌یک جملات زبان تقسیم کرد. چرا که این تز نافی معناست و معنا به مثابه یک هویت هستی‌شناختی وجود ندارد؛ بنابراین تز مورد اشاره را «نیهیلیسم معنایی» می‌خوانند. یکی‌انگاشتنِ کل‌گرایی معنایی با نیهیلیسم معنایی قرائتی از نظریه معنای کواین است که مورد تأیید خود او و مفسران اصلی فلسفه‌ی اوست و توجه به این این‌همانی تأکید اصلی نویسنده در این کتاب است.

نویسنده تلاش کرده با استناد به آثار و آرای کواین و نظر شارحان او نشان دهد رویکرد طبیعی‌گرایانه‌ی کواین در حیطه‌ی زبان به رفتارگرایی و نیهیلیسم معنایی می‌انجامد و منظور از نیهیلیسم معنایی نفی معنا به مثابه‌ی هویتی ذهنی یا انتزاعی است. از دید کواین، معرفت، ذهن و معنا بخش‌های یک جهان واحدند و باید در پرتو همان روح تجربی که به عالم طبیعی جان بخشیده، مطالعه شوند. بنابراین معنا باید به نحو تجربی فهمیده شود و هرگونه توصیف آن ناظر به خصیصه‌ی مشهود و عمومی آن است. با این وصف، معنا خصیصه‌ی رفتار است و به تعبیری همان کاربرد است. حاصل این دیدگاه رفتارگرایی است که روح تز نیهیلیسم معنایی محسوب می‌شود.

شقاقی کتاب «نیهیلیسم معنایی» را در هفت ‌فصل تدوین و منتشر کرده است. فصل اول با عنوان استدلال کل‌گرایی معنایی، ردیه‌ای بر نگرش اتمیستی به معنا به زیربخش‌های تعریف و استدلال کل‌گرایی معنایی کواین و کل‌گرایی تأییدی کواین پرداخته است. فصل دوم با عنوان کواین در برابر سنت دکارتی؛ معرفت‌شناسی کل‌گرا و طبیعی‌شده به بررسی زیربخش‌های ویژگی‌های سنت معرفت‌شناسی دکارتی، مبناگرایی در جستجوی پایه‌هایی مستحکم برای علم، ویژگی دوم سنت معرفت‌شناسی دکارتی؛ محوریت مسئله توجیه و کواین و طرد مسئله توجیه و شکاکیت دکارتی اختصاص دارد.

فصل سوم با عنوان هستی‌شناسی طبیعی‌گرا زیربخش‌های جنبه هستی‌شناختی طبیعی‌گرایی کواین، زبان منطق جدید و لوازم هستی‌شناختی آن، تحول بُعد دلالت‌شناختی التزام هستی‌شناختی کواین و مسئله هویت‌های معنایی در هستی‌شناسی طبیعی‌گرا را مورد تحلیل قرار داده است. خواننده در فصل چهارم که یادگیری زبان مادری، کل‌گرایی معنایی و حذف معنا از هستی‌شناسی نام گرفته به مطالعه‌ی زیربخش‌های یادگیری اشاره‌ای، یادگیری جملات نظری و مسئله معنای جملات نظری می‌پردازد. فصل پنجم نیز با عنوان تز عدم تعین ترجمه و نسبت آن با کل‌گرایی معنایی کواین زیربخش‌های استدلال عدم تعین ترجمه، عدم تعین، اسطوره موزه و کل‌گرایی معنایی، تفاوت عدم تعین ترجمه و تعین ناقص نظریه و مقصود از فقدان امر واقع در ترجمه، و وجود «امر واقع» در «تعین ناقص» را در خود جای داده است.

فصل ششم با عنوان نسبت رد تمایز «تحلیلی - ترکیبی» با کل‌گرایی و نیهیلیسم معنایی به زیربخش‌های تمایز تحلیلی‌ترکیبی، آیا کواین منکر هرگونه جمله «تحلیلی» است؟ و نفی تمایز معرفت‌شناختی تحلیلی - ترکیبی اختصاص یافته است. همچنین فصل هفتم با عنوان اعتراضات به زیربخش‌های لزوم استنتاج «کل‌گرایی معنایی» از مقدمات استدلال، مسئله سازگاری کل‌گرایی معنایی با اصل ترکیب‌پذیری، اعتراضات ناشی از قرائت معرفت‌شناختی از کل‌گرایی معنایی، دو اعتراض ناشی از نادیده‌گرفتن «طبیعی‌گرایی» و آیا تحقق‌پذیری با سایر مقدمات کل‌گرایی معنایی سازگار است؟، تخصیص یافته است.

کتاب علاوه بر این هفت فصل جامع که حاصل مطالعات سه ساله‌ی نویسنده در زمینه‌ی استدلال‌های کواین در باب «کل‌گرایی معنایی»، «عدم تعین ترجمه»، «یادگیری زبان»، «رد تمایز تحلیلی- ترکیبی» و نقدهای آنهاست، شامل مقدمه، پیشگفتار، واژه‌نامه‌ی فارسی به انگلیسی و انگلیسی به فارسی و همچنین منابع و نمایه‌ی ارزشمندی است که در راهنمایی خوانندگان علاقه‌مند سودمند خواهد بود.

در بخشی از فصل چهارم کتاب درباره‌ی یادگیری زبان مادری می‌خوانیم: «تبیین طبیعی‌گرایانه‌ی زبان به داده‌های علم تکیه می‌کند. بر این اساس، کودک و والدین، یعنی زبان‌آموز و آموزگارِ زبان، و توانایی‌های شناختی آن‌ها همان اموری‌اند که بهترین علوم طبیعی روز به ما می‌گویند. خودِ آن‌ها اشیایی فیزیکی در جهان فیزیکی‌اند که دارای پنج قوه‌ی حسی با قابلیت‌های شناختی مشخص‌اند. کودکِ انسان هیچ معرفت فطری‌ای ندارد؛ کودک و والدین، هیچ یک، به هیچ منبع شناخت غیرتجربی‌ای دسترسی ندارند و یادگیری زبان از طریق تجربی و با تکیه بر مشاهدات مشترک (مشترک برای کودک و والدین) صورت می‌گیرد.»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...