تاریخ سه هزار ساله اندیشه سیاسی | اعتماد


عبدالرحمن عالم از استادان علوم سیاسی شاخص دانشگاه تهران است. وی که همیشه بدون حاشیه بوده است و کمتر در مسائلی ورود پیدا می‌کند که همصنفانش وارد می‌شوند، بیشتر به کار تالیف و ترجمه مشغول بوده است. بعضی از این ترجمه و تالیف‌های او کتاب‌های رفرنس و پایه‌ای برای دانشجویان فارسی‌زبان علوم سیاسی بوده است. چندی پیش هم ترجمه کتابی از عالم منتشر شد که می‌تواند در طیف کتاب‌های اساسی اندیشه و علوم سیاسی باشد. این کتاب که توسط نشر نی منتشر شده است؛ «ایده‌ها و ایدئولوژی‌های سیاسی» [Political Ideas and Ideologies: A History of Political thought] نام دارد. نویسنده این کتاب مالفرد سیبلی [Mulford Q. Sibley] (1989-1912) نام دارد. وی استاد علوم سیاسی دانشگاه « مینه‌سوتا» امریکا بوده است.



سیبلی این کتاب را در سال 1970 به رشته تحریر درآورده است. این کتاب قطور 1070 صفحه‌ای شامل پنج بخش و 31 فصل است. در مقدمه کتاب نویسنده چنین نوشته است: «این کتاب با هدف نشان دادن عرصه و ماهیت بحث سیاسی در به اصطلاح سنت غرب طی 3000 سال یا بیشتر از آن طرح‌ریزی شده است و در نظر ندارد یک موضوع را مورد بررسی تخصصی قرار دهد یا ادعا نمی‌کند همه موضوع‌ها را گذرا می‌سنجد، بلکه مانند بسیاری از نوشته‌های همانند، برداشتی و گزینشی است از آنچه نویسنده یکی از چند جریان بزرگ اندیشه و ایدئولوژی سیاسی می‌داند. منظور از بزرگ هم اندیشه‌هایی است که از لحاظ تاریخی اثرگذار بوده‌اند و هم آنهایی که از لحاظ تاریخی اثرگذار بوده‌اند و هم آنهایی که از لحاظ توان تحلیلی اهمیت داشته‌اند. برخی گرایش‌ها از لحاظ تاریخی و تحلیلی اهمیت داشته‌اند برخی دیگر فقط از یک جهت عمده. حتی در مورد مسائل بررسی شده، نویسنده کاملا از کنار گذشته‌ها، ابهامات و دیگر کمبودها آگاه است.

این کتاب اندیشه‌ها را پاسخی به بحران‌ها و تحولات تاریخی و شکل‌دهنده آنها می‌داند. افزون بر آن، ممکن است سوگیری‌های فرهنگی و منافع طبقاتی- واقعیت مورد تاکید به اصطلاح جامعه‌شناسی شناخت، از این حدود فراتر روند و به بخشی از «واقعیت» دست یابند، اما نظام‌های فکری را اغلب به‌شدت مشروط و به دقت تعیین حدود کرده‌اند. خود ماهیت واقعیت سیاسی هم یک مساله است و مساله‌ای که از برخی جهان معین، احتمالا امروزه هیچ راه‌حل نزدیک‌تر و بهتری از گذشته زمان ارسطو ندارد. اندیشه‌های سیاسی هم که از اول تا آخر کتاب مورد نظر قرار گرفته‌اند باید با توجه به زندگینامه اندیشمند از دیدگاه‌های تاریخ، فلسفه و علم مورد بررسی قرار گیرند؛ برای درک و فهم پیشینه و زمینه، کاربردها، تاثیرات و نقدها و انتقادات هیچ رمز جادویی وجود ندارد.»

سیبلی در ادامه می‌گوید: «لازم می‌دانم بگویم کتابی از این نوع فقط می‌تواند پیشنهاد‌دهنده باشد. پژوهنده جویای اندیشه‌های سیاسی و ایدئولوژی‌های سیاسی می‌تواند از آن به مثابه نقطه آغاز بررسی، نقد و بحث استفاده کند. اما اگر بخواهد تحقیقاتش پرثمر‌تر باشد باید از آن فراتر رود. به سخن دیگر، این کتاب نمی‌تواند جانشین خواندن متن اصلی رساله‌ها یا تحلیل‌ها و نقدهای مفصل‌تر دیگر شود.»

اگر بخواهیم شمای کلی از کتاب داشته باشیم می‌توان گفت بخش اول این کتاب «پیدایی سیاست و ایده اجتماع ارگانیک» نام دارد. این بخش با توضیح درباره پیدایی شکل سیاسی زندگی قبیله‌ای شروع می‌شود، با مقدمات مفاهیم اجتماعی سیاسی ادامه می‌یابد و با گونه‌ای التقاط‌گرایی که در مراحل نخستین اندیشه سیاسی مسیحی بازتابید، به پایان می‌رسد. این بخش شامل هشت فصل می‌شود. در فصل اول نویسنده به سیاست و اخلاق یهودیان باستان می‌پردازد. فصل دوم شیوه زندگی یونانی، قانون اساسی اسپارت و آتن و در کل پیدایی و مفهوم دولت شهر را مورد بررسی قرار می‌دهد. اندیشه سیاسی هسیود تا سقراط در فصل سوم این بخش بحث شده است. فیثاغورث، هرودت و سوفسطاییان از جمله کسانی هستند که در این فصل مورد بررسی قرار گرفتند. فصل چهارم به اندیشه و زندگی افلاطون می‌پردازد و اهم و محور اندیشه افلاطون را بیان می‌کند. فصل پنجم هم همین قضیه در رابطه با ارسطو دنبال می‌شود.

فصل ششم کتاب به اندیشه‌های سیاسی از زمان اسکندر تا پیروزی روم می‌پردازد. در این بین سیاست از کلبی‌ها تا رواقی و همچنین نسبت اخلاق و سیاست در این دوران را شرح می‌دهد. در فصل هفتم به تاثیر تجربه امپراتوری روم بر سیاست و فصل هشتم هم به آغاز مسیحیت و سیاست نزد عیسی (ع) توجه می‌کند.

در سده‌های 200 تا 400 در ساختار و روحیه امپراتوری دگرگونی نزدیک به انقلابی صورت گرفت. در حالی که امپراتوری برای بقای خود مبارزه می‌کرد، ساختار کلیسایی درون آن تا پایان سده چهارم به تدریج در حال کامل شدن بود و اگر ناظری از سده نخست باز می‌آمد به دشواری آن را می‌شناخت.

با این دگرگونی کلیسا نه تنها در سیاست روابط غیردینی- کلیسایی تغییری صورت گرفت، بلکه دگرگونی مهمی در رویکردهای سیاسی اعضا و رهبران مجموعه در حال گسترش سریع مسیحیت نیز رخ داد. سیبلی در بخش دوم که «این جهان و آن جهان: اندیشه سیاسی در سده‌های مسیحی» نام دارد، خطوط اصلی این تحولات را ترسیم می‌کند. بخش دوم کتاب از فصل 9 تا 15 را دربرمی‌گیرد. فصل نهم کتاب به رویکردها و سیاست‌های مسیحی تا زمان آگوستین می‌پردازد. فصل 10 آگوستین و در فصل بعدی هم جریان‌های اصلی آگوستین تا سیده‌های میانه بالا را مورد بررسی قرار می‌دهد. فصل دوازدهم این کتاب به حقوق در سده‌های میانی اختصاص دارد؛ مباحثی از قبیل مدرس‌گرایی، توماس آکویناس و زوال اندیشه و رویکردهای میان سده‌ای از دیگر فصولی هستند که در این بخش به آنها پرداخته می‌شود.

تقریبا در 400 سال از نوزایی تا انقلاب فرانسه، بسیاری از نهادهای میان سده‌ای- صنف‌ها، امپراتوری و فئودالیسم زوال می‌یافتند. جای آنها را خصوصیات جلوه‌های جدید اولیه زندگی می‌گرفتند. مانند دولت ملی، بازرگانی مقیاس گسترده و پدیده به اصطلاح گسست و جدایی فرد در برابر یا در رویارویی با دولت ملی. انقلاب فرانسه بسیاری از این گرایش‌ها را مورد تایید قرار داد و هرجا رشد آنها تا حدی ناقص بود، به آن شتاب بخشید. همه این پدیده‌ها به آهستگی شکل می‌گرفتند اما تقریبا از آغاز کارکردشان، در تاریخ اندیشه سیاسی بازتابیدند. از این رو نوزایی در فرهنگ خود شعور وآگاهی نشان داد. بخش سوم این کتاب به مساله فرد از نوزایی تا انقلاب فرانسه می‌پردازد. این بخش از هشت فصل تشکیل شده است. ماکیاولی، دین پیرایی از سیاست در سده شانزدهم، دولت غیر دینی، توماس هابز، جست‌وجوی مصلحت عمومی، لاک و قرارداد اجتماعی، روسو و هیوم از مهم‌ترین مباحثی هستند که در این بخش به آنها پرداخته می‌شود.

اغلب گفته‌اند که نسبت به انقلاب فرانسه هیچ کس نمی‌تواند بی‌طرف باشد، و به نظر می‌رسد تاریخ اندیشه از 1789 از این فکر پشتیبانی می‌کند. به گمان برخی ایدئولوژی انقلاب عصر جدیدی در تاریخ بشر را نمودار کرد. اما برخی دیگر می‌پندارند این ایدئولوژی زیرآب همه اصولی را زد که هر نظم سیاسی برپایه آنها ساخته شده است. بخش چهارم کتاب که «جریان‌های بزرگ از 1789: انقلاب، دولت- ملت، و صنعت‌گرایی» نام دارد به اندیشه‌های مهمی می‌پردازد که بعد از انقلاب فرانسه تجلی پیدا کرد. هگل و مارکس که می‌توان آنها را از بزرگ‌ترین و تاثیرگذارترین اندیشمندان تاریخ بشر خواند در این بخش مورد بررسی قرار گرفته‌اند. جریان‌هایی مانند لیبرال مدرن، محافظه‌کاری مدرن، سوسیالیسم غیرمارکسی، آنارشیسم، فاشیسم و ناسیونالیسم در این فصل مورد توجه قرار گرفته‌اند.

بخش آخر کتاب «چشم‌انداز: برخی مسائل جاودانی اندیشه سیاسی» نام دارد. نویسنده کتاب در باب این بخش می‌گوید: «برای شرح کوتاه جریان‌های بزرگ تاریخ اندیشه‌های سیاسی ممکن نیست هیچ کوششی حق پیامدها و روابط آنها با یکدیگر را به جا آورد. اما در اینجا می‌توانیم با جمع‌بندی کوتاه، به چند مساله و موضوع اصلی که از همان آغاز اندیشه سیاسی تا حال حاضر پا برجا مانده‌اند- موضوع‌هایی که احتمالا برای نسل‌های آینده هم ادامه خواهند یافت- توجه کنیم.»

مساله آزادی، مساله قانون، مالکیت اموال، مساله خشونت و... . از جمله مباحثی است که در این بخش به آنها پرداخته شده است. در پایان می‌توان گفت که ترجمه کتاب همان طور که همیشه از «عالم» انتظار می‌رود ترجمه‌ روان و سلیسی است. اما سوالی پس ذهن مخاطب به وجود می‌آید که چرا عبدالرحمن عالم کتابی را انتخاب کرده که در حدود 35 سال پیش به چاپ رسیده است؟ بهتر بود مترجم با ذکر مقدمه‌ای درباره این موضوع توضیح می‌داد وعلت انتخاب و اهمیت آن را بیان می‌کرد.

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}