ریشه‌های تاریخی نابرابری | شرق


نابرابری نه‌فقط یکی از مسائل کنونی جامعه ایران، بلکه از مسائل اصلی جهان سرمایه‌داری است که مدام به حجم آن افزوده می‌شود. فرایند انباشت سرمایه و تولید ارزش اضافی موتور تولید نابرابری است. اما ریشه نابرابری را باید در کجا جست و چرا کشورها و قاره‌های مختلف در سلسله‌مراتب نابرابری قرار دارند. «اسلحه، میکروب و فولاد» [Guns, germs, and steel: the fates of human societies] نوشته جرد دایموند [Jared Diamond] با عنوان فرعی سرنوشت جوامع انسانی، تاریخ مختصر همگان در طول 13 هزار سال است که الگویی برای درک دقیق‌تر نابرابری‌های جهان جدید به دست می‌دهد.



هدف اصلی نویسنده در این کتاب، پاسخ به این پرسش است که چرا تاریخ در قاره‌های مختلف به‌گونه‌ای متفاوت رخ داده است؟
تاریخ برای مردم در نقاط مختلف جهان متفاوت آغاز شده است. دایموند با اشاره به این نکته می‌گوید در مدت 13 هزار سال پس از پایان واپسین عصر یخ‌بندان، در بخش‌هایی از جهان، جوامع صنعتی باسواد و برخوردار از ابزارهای فلزی به وجود آمدند. در بخش‌هایی دیگر تنها جوامع کشاورزی بی‌سواد رشد کردند و در بخش‌هایی نیز جوامعی از

شکارچی-گردآورنده‌ها با ابزارهای سنگی باقی ماندند. این نابرابری‌های تاریخی به‌شدت جهان جدید را تحت تأثیر قرار داده است، زیرا جوامع باسواد برخوردار از ابزارهای فلزی جوامع دیگر را تسخیر یا نابود کرده‌اند. با اینکه این تفاوت‌ها بنیادی‌ترین واقعیت تاریخ جهان را تشکیل می‌دهد، علت‌های آنها همچنان غیرقطعی یا مناقشه‌برانگیز مانده است. این مناقشه علت اصلی مطالعات و پژوهش‌های گسترده دایموند بوده که حاصلش در کتاب «اسلحه، میکروب و فولاد» آمده است.

جرد دایموند یکی از مهم‌ترین دانشمندان دوران معاصر است و در کتابش چارچوبی کلان برای نگریستن به روندهای تاریخی و درک الگوهای بزرگ تاریخ جهان به دست داده است. این کتاب پس از انتشار بسیار مورد توجه قرار گرفت و نقد و بررسی‌های زیادی درباره‌اش منتشر شد و توانست جایزه پولیتزر را هم به دست آورد.

«اسلحه، میکروب و فولاد» از سوی حسن مرتضوی به فارسی برگردانده شده و نشر بازتاب‌نگار آن را منتشر کرده است. خسرو پارسا نیز مقدمه‌ای برای ترجمه فارسی اثر نوشته و در آن اشاره کرده که این کتاب اگرچه به‌طور خاص درباره ایران نیست اما در عرصه سیر تحولات بشریت افق تازه و چشم‌اندازی می‌گشاید که ما را از محدوده ملیت و نژاد فراتر می‌برد و در سطح بالاتری پاسخ مسئله عقب‌ماندن جوامعی مانند ایران را می‌دهد. دایموند از طبقه‌بندی کلیشه‌ای متمدن و بدوی خارج می‌شود و در پژوهش خود نوع نگاهش به انسان برجسته است؛ نگاهی همراه با احترام و عشق به همه انسان‌ها جدا از تفاوت‌های نژادی. از ‌این‌رو است که خسرو پارسا می‌گوید آنهایی که به راه مقدر ایمان دارند، آنهایی که خود را، نژاد خود را و ملت خود را برتر می‌شمارند و حاضر به تجدید تفکر نیستند، از این کتاب طرفی برنخواهند بست.

«اسلحه، میکروب و فولاد» یک تاریخ کلان به شمار می‌رود که به یکی از بنیادی‌ترین پرسش‌های تاریخ بشر پرداخته است: چرا این‌گونه‌ هستیم که هستیم و از پی پاسخ به این پرسش تأملی درباره اینکه چه باید کرد و آینده را چگونه می‌توان ساخت.

در ذیل پرسش اصلی کتاب «اسلحه، میکروب و فولاد» پرسش‌هایی فرعی‌تر هم می‌توان مطرح کرد، مثلا اینکه چرا سرمایه‌داری در میان بومیان مکزیک، سوداگری در آفریقای جنوب صحرا، پژوهش علمی در چین، فناوری پیشرفته در میان بومیان آمریکای شمالی و میکروب‌های خطرناک در میان بومیان استرالیا پدیدار نشدند؟ به عبارتی، پرسش‌ها درباره نابرابری در جهان جدید را می‌توان این‌گونه مطرح کرد: چرا ثروت و قدرت به‌گونه‌ای که اکنون وجود دارد، تقسیم شده است و نه به‌گونه‌ای دیگر؟ و نیز اینکه چرا تکامل انسان در قاره‌های مختلف با سرعتی متفاوت آغاز شده است؟ این سرعت‌های نابرابر گسترده‌ترین الگوی تاریخ و موضوع اصلی کتاب دایموند است. کتابی که در نهایت درباره تاریخ و پیشاتاریخ است اما موضوع آن صرفا یک دغدغه دانشگاهی نیست، بلکه اهمیت عملی و سیاسی چشمگیری هم دارد. تاریخ کنش‌های متقابل میان مردمان ناهمگون، جهان جدید را از طریق فتوحات، بیماری‌های فراگیر و قوم‌کشی شکل داده است. این تصادمات پیامدهایی را رقم زده که با گذشت سده‌ها از میان نرفته و امروزه در برخی از آشفته‌ترین مناطق جهان فعالانه ادامه دارد. برای مثال هنوز بیشتر مناطق آفریقا با میراث به‌جامانده از استعمار جدید در جدال‌اند. یا در مناطق دیگری از جهان نیز آشوب‌های مدنی یا جنگ‌های چریکی جمعیت‌های بومی هنوز پرشمار را به مبارزه با حکومت‌هایی فرامی‌خواند که بازماندگان فاتحان متجاوز در آنها قدرت را در اختیار دارند.

دایموند علاوه بر مرور پیامدهای سیاسی و اقتصادی کنونی ناشی از درگیری‌های گذشته میان مردم، به پیامدهای زبان‌شناختی نیز اشاره می‌کند. به‌ویژه به ناپدیدشدن قریب‌الوقوع بیش از شش هزار زبان بازمانده در دنیای جدید و جایگزینی آنها با زبان‌های انگلیسی، چینی، روسی و چند زبان دیگر که تعداد گویش‌وران‌شان در چند سده اخیر افزایش چشمگیری داشته است.

دایموند مسیر پاسخ به پرسش‌های مطرح‌شده در کتاب را نه از طریق نژادپرستی و تأکید بر تفاوت‌های نژادی انسان‌ها، بلکه از طریق برگرداندن زنجیره علیت تاریخی به عقب جست‌وجو کرده است. «اسلحه، میکروب و فولاد» مطالعه‌ای بین‌رشته‌ای است که پایی در بسیاری از دانش‌ها دارد. نویسنده کتاب زیست‌شناس تکامل‌باور، فیزیولوژیست، جغرافی‌دان زیستی و نویسنده آثار غیرداستانی است. او در سال 1937 در آمریکا از پدری پزشک و مادری آموزگار، موسیقی‌دان و زبان‌شناس متولد شد. دایموند در سال 1958 از دانشگاه هاروارد مدرک کارشناسی و از دانشگاه کمبریج در سال 1961 در رشته فیزیولوژی و فیزیک زیستی مدرک دکترا گرفت. او برای چند سال استادیار دانشگاه هاروارد بود و در سال 1966 استاد فیزیولوژی در دانشکده پزشکی اوکلا شد. دایموند در میانسالی به تاریخ محیط زیست گرایش پیدا کرد و استاد جغرافیا و علوم بهداشت زیست‌محیطی در دانشگاه اوکلا شد. او آثار متعددی نوشته که در آنها انسان‌شناسی، زیست‌شناسی، زبان‌شناسی، ژنتیک و تاریخ را در هم‌ آمیخته است.