نشست نقد و بررسی کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» نوشته مهدی کیوانی، سه‌شنبه ۲۷ تیرماه در کتاب‌فروشی اردیبهشت جهاد دانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایسنا، در ابتدای این نشست مهدی کیوانی، تاریخ‌پژوه و اصفهان شناس با اشاره به اینکه ما تاریخ نداریم، بلکه ادبیات داریم و تاریخ ما در ادبیات مستتر است، گفت: دلیل اینکه من پرداختن به دوره صفویه را انتخاب کردم این است که به‌شدت به هویت ایرانی پایبندم و ایدئولوژی من خوشبختی ایران است. لازم به ذکر است که منظور از هویت، هویت جدید است که از زمان صفویه وارد شد و بعدها موانعی پیدا می‌شود که هویت را از ما غصب می‌کنند. خوشبختانه امروزه نسل جوانِ ما به دنبال هویت خود می‌گردد و اکثراً درباره این هویت از من به‌عنوان یک معلم تاریخ، سوال می‌پرسند.
او اضافه کرد: دوره صفویه آغاز تاریخ جدید ما است، اما به دلایلی تاریخ ما تاریخ جدید نشد و تاریخ معاصر باقی ماند.
مانیفست تاریخ اندیشی آقای کیوان
در ادامه ابوالحسن فیاض انوش، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان با بیان اینکه جلد اول کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» شامل یک بخش مقدماتی است و مخصوصاً بخش دیباچۀ آن که مقدمه‌ای بر فلسفه تاریخ ایران است، اهمیت بسیاری دارد، ادامه داد: به عقیده من بخش سوم از فصل اول این کتاب که درباره شکل‌گیری طبقه متوسط عهد صفوی است، مسئله اصلی تحقیق آقای کیوان است و عنوان روشنگرترِ آن می‌تواند بررسی تاریخی موانع شکل‌گیری طبقه متوسط در ایران باشد. برخلاف اینکه عنوان کتاب به صفویه بسنده کرده است، اما آقای کیوان در این کتاب از دوران قبل از اسلام و دوره‌های مقدم بر صفویه نیز اشاره‌های زیادی داشته است.
او ادامه داد: همچنین برخلاف کتاب‌های معمول که گزارشی از حوادث تاریخی ارائه می‌دهند، کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» بر رویکرد تاریخ فکر و اندیشه، اعتنایی دارد. به این معنا که وقتی قدم‌به‌قدم با کتاب جلو می‌روید، می‌بینید که نویسنده به دنبال این بوده که چگونه فکر، اخلاق و منش ایرانی با یکی از مقولات اصلیِ تمدن در زندگی اجتماعی و زندگی اقتصادی تعامل می‌کرد و همچنین اشاره می‌کند که اقتصاد و اصناف و پیشه‌وران دست‌مایه‌ای برای ورود به مباحث اجتماعی و نتیجه‌گیری بوده است.
این استاد دانشگاه افزود: نکته جالبِ کتاب این است که یک‌فاصله نسبی از تاریخ‌نگاری اروپامحور در کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» دیده می‌شود. بسیاری از مورخین معاصرِ ما وقتی خواستند تاریخ را ساختاربندی کنند ریشه‌های ذهنی و نظریه‌پردازی‌های آنها تقریباً از تاریخ‌نگاری اروپایی عاریه گرفته شده است، ولی آقای کیوان از این فضا فاصله گرفتند و می‌توان احساس کرد که یک مورخ ایرانی در حال صحبت کردن است.
فیاض انوش دانشگاه گفت: آن چیزی که سبب جذابیت کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» شده، این است که دکتر کیوانی بعد از عمری تاریخ اندیشی و تدریس تاریخ، در فضایی قرار گرفته‌اند که فارغ از مباحث در دوران تحصیل خود، به‌اصطلاح خودشان شهود تاریخی را مطرح کرده‌اند. شهود تاریخی به این معنا است که اگر شرایط تاریخی ایران را با گوشت و پوست خود درک کرده و متون را خوانده باشید بعد از مدتی فضایی برای شما شکل می‌گیرد و یک روشنگری نسبت به جامعه خودتان به شما داده می‌شود.
وی اظهار کرد: ضرورت این کتاب، پرداختن به فهم تحولات تاریخ ایران در بستر یک نظریه بومی است. این کتاب مبتنی بر یک رویکرد ملیِ معطوف به مسائل و نیازهای جامعه ایرانی است و نویسنده برای مخاطب خود که من و شما و نسل معاصر قبل از ما هستیم، مسائل این کتاب را مطرح می‌کند و از گرده‌برداری و فلسفه و نظریه‌های تاریخیِ بیگانه مانند مارکسیستی و لیبرالیستی پرهیز کرده است. به عقیده من دیباچه و فصل اول کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» را می‌توان مانیفست تاریخ اندیشی آقای کیوان نام برد. این تلاشِ او که نظریه‌ای معطوف به معرفی ساختارِ ۵ گانه فرهنگ و تاریخ ایران را عرضه می‌کند ارزشمند و درخور تغییر است و این وظیفه‌ای است که هر تاریخ‌دانی باید خود را موظف به عرضه آن کند.
تعاملِ ما با تاریخ، هویتِ ما را می‌سازد
فیاض انوش با بیان اینکه تاریخ به‌عنوان یک‌رشته تخصصی جذابیتی ندارد، یادآور شد: تاریخ وقتی ارزشمند می‌شود که با اندیشه و فلسفه و آنچه اسم آن را وجدان جمعی و اخلاقی می‌گذاریم، گره بخورد که در این صورت وقتی تاریخ می‌خوانیم احساس می‌کنیم که قرار است هویت خود را بشناسیم و آخرین مرحله‌ای که روی این هویت، مُهر تثبیت‌شده می‌خورد، دوره صفویه است.
او خاطرنشان کرد: سرزمین ایران، ساختار حکومتی ما، آداب و سنت، زبان فارسی و مذهب تشیع، همگی بخشی از هویت ما هستند که به گفتۀ آقای کیوان، تشیّع بخش انکارناپذیر آن است. اگر می‌خواهید تاریخ ایران را بشناسید نمی‌توانید بگویید جامعه مسلمان، بلکه باید بگویید جامعه شیعه؛ و این موضوع نشان می‌دهد که تعاملِ ما با تاریخ است که هویتِ ما را می‌سازد. به نظر من اصلی‌ترین تمرکز آقای کیوان در کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» روی بازیابی هویت ایرانی است که نوعی خود انتقادی هم در آن وجود دارد.
این استاد دانشگاه بیان کرد: در صفحه ۳۶۵ این کتاب نوشته‌شده که «تاریخ ایران تاریخ تحول نیست؛ تاریخ تکرار است». ما در اینجا ابتدا باید دو کلیدواژه «تحول» و «تکرار» را بشناسیم. همۀ تاریخ از جنبه‌ای تکرار است، ولی نظر دکتر کیوان، از یک فضایی به فضای دیگر رفتن است. هیچ مسیر ثابت و از پیش تعیین‌شده‌ای برای تاریخ وجود ندارد و ما نمی‌توانیم بگوییم بشریت به یک مسیری واردشده و باید نهایتاً به یک جای مشخص برسد، ولی فیلسوفان تاریخ مثل مارکس، به‌واسطه اینکه حس می‌کنند بر تاریخ مسلط هستند چنین نظری دارند.
فیاض انوش اظهار کرد: آنجا که هویت ما را می‌سازد این است که فرصت‌ها را غنیمت بشماریم تا به سمت بهترین، کم‌هزینه‌ترین و پربهره‌ترین الگو برای ساختن تاریخ باشیم. به نظر من تاریخِ ما تحول پیدا نکرده است و ازلحاظ زیستِ اقتصادی و ابزارآلات، دچار تحول چندانی نشده‌ایم، ولی ما ازلحاظ اندیشه، بسیار پرتحول بوده‌ایم و حتی سبک و زبان شاعران ما نیز متحول شده است.
او همچنین اشاره کرد: اگر قرار شد کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» تجدید چاپ شود به‌نظر من باید ویرایش مجدد انجام‌شده و چند اشکال جدی در حوزه ارجاع دادن‌ها در آن وجود دارد.
تاریخ جدا از سیاست است
در ادامه این نشست مهدی کیوانی با بیان اینکه ما تا زمانی که تاریخ را ندانیم هویت را نمی‌دانیم و تا زمانی که هویت را ندانیم برای یکدیگر ناشناخته هستیم، بیان کرد: برای مثال منبع فکری ما تا سال ۱۳۴۱ و ۴۲ گنادی زیوگانوف بود و این خیلی بد است که از یک تئوری استفاده کنیم که مربوط به یک جامعه عقب‌افتاده است و تاریخ روسیه را روی تاریخ ایران پیاده کنیم. درحالی‌که ساختار ۵ گانه فرهنگ و تاریخ ایران شامل شهود، زبان فارسی، نظام سیاسیِ حاکم، آداب و سنن و جغرافیای ایران بین جیحون و فرات است که این ۵ مورد در زمان صفویه در دسترس قرار گرفت. من نیز در کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» به دنبال شهود بودم.
او افزود: ما در جهان، حضوری خارج از زبان فارسی نداریم و متأسفانه در حال حاضر زبان فارسی ما نیز در بدترین شرایط خود به سر می‌برد و پر از الفاظ و تعاریف بی‌معنا و بی‌سروته است. از زمان صفویه به بعد علت میزان ما اروپا بود و قبل از صفویه میزان ما شرق بود و توانستیم روی آن تأثیر بگذاریم و همه ازنظر فرهنگی چه در زمان اسکندر چه در دوران تسلط اعراب و چه ترکان، زیر نظر ما بودند.
نویسنده کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» با اشاره به اینکه ما در زبان فارسی پرورش پیدا کرده‌ایم، خاطرنشان کرد: من وقتی تاریخ را دیدم که سیاست را کنار گذاشتم و زمانی آن را بهتر فهمیدم که ریاضی را فهمیدم. تاریخ جدا از سیاست است و نظام سیاسیِ حاکم ما نظام فرحی است.
این تاریخ‌پژوه ادامه داد: ما یک قوم هستیم که باهم متحد شده‌ایم و ترک، رومی و عرب هم نداریم، همه ما به‌وسیله زبان فارسی و آن نظام حاکم سیاسی و مذهب مهدوی به یکدیگر پیوند خورده‌ایم. دلیل ماندگاری و پایداری ما رواداری و اغماض و گذشت است، دلیل آن تصوف ما است؛ برای مثال تخت جمشید تجلی همکاری بین ایران و دشمن سرسخت آن یعنی یونان است. بین سنت و مدرنیته جنگ وجود ندارد، بلکه مدرنیته تداوم سنت است و خرافه با سنت کاری ندارد، درحالی‌که اتفاقاً در مدرنیته، خرافه بسیار وجود دارد.
ققنوس را دست‌کم نگیرید
او یادآور شد: من فکر می‌کنم که تاریخ جدید ما زمان صفویه است، ولی علت آن، هم‌زمانیِ صفویه با اروپایی است که به سرعت پیش می‌رود. ایران زمان صفویه در چنگ اروپا است و ما در آن زمان به دارالفکر نیاز داشتیم، نه دارالفنون. متأسفانه ما از آن زمان عقب‌افتادگی را حس می‌کنیم.
این اصفهان شناس با بیان اینکه یکی از افتخارات ما این است که زبان فارسی، بعد از اسلام اقتدار داشته است، ولی خط و زبان انگلیسی‌ها هر ۱۰۰ سال یک‌بار تغییر کرده است، افزود: علت اینکه من دوران صفویه را دنبال کردم این بود که احساس کردم ما از آن زمان احساس عقب‌افتادگی کردیم. دولت صفویه چند مسئله دارد؛ در آن زمان نظامِ ما در دست قزلباش است که عده‌ای فراریِ ضد خلافت عثمانی هستند و اموال ایرانی برای آنها غنیمت است.
کیوانی با بیان اینکه ۸۰ درصد کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌وری در عهد صفوی» مربوط به منابع فرنگی است، اظهار کرد: من فقط روی طبقه متوسط تمرکز می‌کنم، چراکه معتقدم تا زمانی که طبقه متوسط در یک جامعه تشکیل نشود، آن جامعه تکان نمی‌خورد. طبقه اول، فئودال یا اشراف و طبقه دیگر نیز شامل نیازمندان است. طبقه متوسط یا بورژوا تولید ثروت کرده، با اعیان مبادله کردند و منجر به انقلاب اقتصادی شدند. ساعت‌های شبانه‌روز این طبقه شامل ۸ ساعت کار، ۸ ساعت استراحت و ۸ ساعت کار فرهنگی مثل موسیقی، تئاتر و سینما است.
او اضافه کرد: طبقه متوسط در دوران صفویه برای اولین بار زیر سایه ابریشم است، درحالی‌که باید زیر سایه نفت تشکیل می‌شد که نشد. امکانات طبقه متوسط در دوران صفویه وجود داشت، ولی ماده خام خارج شد و نساج ایرانی بیکار شده و نه‌تنها طبقه متوسط، بلکه طبقه سوم هم به‌تدریج تحلیل رفت. بنابراین وجودِ طبقه متوسط به خاطر استبداد شاهی بود و بخشی از تجارت در اختیار دربار قرار گرفت که ارامنه حاصل آن تجارت هستند؛ بخشی از تجارت ما دست ارامنه و بخشی دیگر در دست استبداد شاهی بود و این‌ها مانعی شد که طبقه متوسط نتواند در ایران رشد کند؛ ضمن اینکه میدان نقش‌جهان نیز حاصل طبقه متوسط است.
تاریخ ندانیم، هویت نمی‌دانیم
کیوان با تأکید بر اینکه تاریخ با باور مردم و نه درستی و غلطیِ آن سروکار دارد، گفت: آخرین افرادی که درد هویت دارند من و شاگردانم هستیم؛ درد من درد هویت است. ما مایه آن را داریم، ولی از آن بد استفاده می‌کنیم. تاریخ ما هزارتو و یک سنگ تیپاخورده است که از بالای سرازیری به پایین آمده و هرکس یک لگد به آن زده است. ما می‌خواهیم این سنگ را بالا بکشیم و در حال حاضر بسیاری از موانع را پشت سر گذاشته‌ایم.
این اصفهان‌شناس تصریح کرد: نادرشاه حقارتی که افغان‌ها برای ما ایجاد کرده بودند را از بین برد و تا دهلی به دنبال افغان‌ها رفت و دوباره ققنوس ایران زنده شد. سابقه هیچ ملتی به‌اندازه تاریخ ایران با این‌همه درد و رنج همراه نیست. ققنوس را دست‌کم نگیرید. ما نمی‌گذاریم نام ایران، هویت ایرانی و اتحاد اقوام از بین برود و علت این اتحاد هم زبان فارسی است.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
