در گستره فرهنگ ایرانیان | اطلاعات


نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و خارجی بسیاری تاکنون کتاب‌های متعددی درباره‌ی ایران نوشته‌اند و هریک به دوره‌ای خاص از تاریخ ایران یا یکی از جنبه‌های ویژه‌ی آن پرداخته‌اند. کتاب «امپراتوری عقل: روایتی از تاریخ ایران» [A history of Iran : Empire of the Mind] تاریخ ایران را از دوره‌ی پیش از تاریخ و اساطیری تبیین می‌کند، اما این تنها تقویمی و روزشمار وقایع نیست. در هر دوره موضوعی محوری مطرح و تفسیر می‌شود.



برای مثال، جنبه‌های اجتماعی روی کار آمدن و انقراض سلسه‌های پادشاهی، آداب و اشکال مراودات سیاسی تا دوران معاصر، تصوّف و شعر و شاعری، و سیاست‌های قدرت‌های خارجی به‌خصوص بریتانیا در قبال ایران، گو این ‌که نسبتاً مختصر ولی به حد کفایت گویا و شیوا، آن هم با زبانی بسیار روان و جذاب و در قالب کتابی که برای غیرایرانیان هم بسیار جالب و حاوی اطلاعات دقیق است، پیش روی شما قرار می گیرد.

از سوی دیگر باید به این نکته اشاره کرد که ایران اغلب در رسانه‌ها به عنوان کشوری متخاصم و دشوار ظاهر می‌شود. اما در لایه‌های زیرین، روایت‌هایی جذاب از ملتی با تنوع فکری و عمیق و اهمیت فرهنگی بسیار زیاد وجود دارد. ملتی که تاثیر آن نه تنها بر همسایگانش در خاورمیانه، بلکه بر کل جهان آن هم از طریق ایده و خلاقیت و نه با شمشیر بسیار زیاد بوده است. از زمان زرتشت پیامبر تا امپراتوری‌های قدرتمند ایران باستان، و تا انقلاب 1979 .

مایکل آکسورثی [Michael Axworthy]، نویسنده کتاب حاضر، روایتی واضح و یکپارچه از گذشته ایران را با در نظر گرفتن توالی پیچیده سلسله‌هایی که بر ایران باستان حکومت می‌کردند و هم تنوّع قومی شگفت‌‌انگیز کشوری مدرن توضیح می‌دهد. تمام این اقوام توسط یک فرهنگ و ادبیات مشترک در کنار هم قرار دارند. در حالی که ایران دوباره در کانون توجه جهانیان قرار گرفته و پرسش‌‌هایی درباره وضعیت و نیات این کشور وجود دارد، کتاب امپراتوری عقل روایتی از تاریخ ایران راهنمای ضروری برای درک یک کشور پیچیده است.

مایکل اکسوُرثی، نویسنده، پژوهشگر و استاد دانشگاه اکستر انگلستان بود که پیش‌تر در مقام رئیس بخش ایران در دفتر ایران و کشورهای مشترک‌المنافع وزارت امور خارجه‌ی بریتانیا فعالیت می‌کرد و از اینرو درباره‌ی مناسبات سیاسی بین بریتانیا و ایران در دوره‌های مختلف، اطلاعات جامع و دقیق و مفیدی به دست می‌دهد. احاطه‌ی او بر گستره‌ی وسیعی از موضوعات مربوط به ایران، تحسین‌برانگیز است. از این نویسنده، کتابی مربوط به نادرشاه افشار نیز به فارسی ترجمه شده است.

کتاب «امپراتوری عقل: روایتی از تاریخ ایران» توسط خانم هایده مشایخی ترجمه و از سوی نشرهرمس منتشر شده است. [این کتاب برای نخستین بار توسط شهربانو صارمی ترجمه و تحت عنوان «امپراتوری اندیشه: تاریخ ایران» منتشر شده است.] مترجم درباره‌ی این کتاب می گوید: «نویسنده‌ی این کتاب، جدای از این که خودش ایران‌شناس نیز هست و درباره ایران تحقیقات زیادی دارد، دوستی هم دارد به نام آقای لوییزسون که درباره تصوف و ادبیات ایران مطالعات دقیقی داشته است. این دو نفر با کمک یکدیگر تاریخ جامعی را از دوره اساطیر تا زمان حال معاصر و انقلاب سال ۱۳۵۷ روایت کرده‌اند. به واقع این کتاب به ویژگی‌های هر دوره و جنبه‌های خاصی که داشته‌اند نیز اشاره کرده است.

در این کتاب، اسنادی وجود ندارد، اما تمام مطالب و متون با توجه به اسناد نوشته شده و به صورت کلی اطمینان مخاطب را جلب می‌کند. بخش ادبیات و تصوف هم که واقعاً خواندنی و عالی است و این‌ها را از این حیث که من مترجم این کتاب بوده‌ام نمی‌گویم. یک سال طول کشید تا این کتاب به چاپ رسید. علاقه شخصی من به تاریخ و شناخت نویسنده کتاب باعث شد سریعاً به دنبال ترجمه اثر او بروم.»

همانطور که مترجم اشاره کرد، نگاهی به یکی از بخش های کتاب که درباره ادبیات فارسی است، می اندازیم. ازهمان آغاز، درونمایه مهم شعر فارسی، عشق بوده است. ولی اقلیمی است تماماً پر از انواع عشق، عشق زمینی، عشق آسمانی، عشق بی فرجام، عشق نومیدانه و عشق امیدوارانه. عشق است که آرزوی فراموشی می آورد. عشق است که آرزوی وصال می آورد و عشق است که تسکین می بخشد و تسلیم می کند.

در اغلب موارد، همزمان دو نوع از این عشق ها یا بیشتر وجود دارد که درهم تنیده اند و از طریق استعاره به آنها اشاره ای مبهم می شود. در سایر اوقات ممکن است حتی نام عشق هم برده نشود، ولی با وجود این از طریق استعاره های دیگر حضور دارد. مشخصاً از طریق بن مایه مهم دیگر شعر یعنی شراب. احتمال دارد که شعر فارسی در آن دوره، میراث دار اندیشه ها و الگوهای سنت از میان رفته سرودن شعر در دربار ساسانیان بوده باشد. شعر عاشقانه و شعر پهلوانی. همانطور که شاهنامه فردوسی بر پایه سنت آشنای داستان های زندگی شاهان ایران است. اما اغلب قالب های شعری، همراه با سابقه نزدیک درونمایه عشق، مشتق از سنت های پپیشین شعر عربی و بازتاب تبادل زبان و سایر مصالح فرهنگی بین ایرانیان و عرب ها در سال های پس از فتوحات اعراب است. در حالی که قطعات منظوم یافت شده ای از زمان های پیشین وجود دارد که نشان می دهد نخستین ابیات جاندارتر شاعران بزرگ، متعلق به دوره طاهریان است. با این حال، نخستین شاعر بزرگ، رودکی در دربار سامانیان بود.

مؤلف درباره شاهنامه نیز نوشته است:«شاهنامه در فرهنگ ایرانی اهمیتی دارد قابل قیاس با اهمیت آثار شکسپیر در زبان انگلیسی یا اهمیت کتاب مقدس لوتر در زبان آلمانی و شاید هم بیشتر از آنها. شاهنامه متنی عمده و اساسی در نظام آموزشی و در بسیاری از خانه هاست و پس از قرآن و دیوان حافظ، شاعر بزرگ سده هشتم، جایگاه دوم را دارد. شاهنامه سبب تثبیت و انسجام زبان فارسی، ارائه الگوهای اخلاقی و رفتاری و حفظ هویت ایرانی بوده است که به دوران پیش از فتوحات اسلام بر می گردد و در غیر این صورت همزمان با ساسانیان از میان می رفت.»